Dunya tiyatir bayrimi

27-mart dunya tiyatir bayrimi küni


(28-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

men bir tiyatir sen'etchisi, tiyatir méning barliqim, men küchümni sehne chiraqliridin hasil qilimen.
Men bir sehne xizmetchisimen, ishlirim tolimu müshkül. ”kéche-kündüz“ démestin japaliq ishleymen. Bu yerdin men silerge eng güzel, eng toghra, eng zamaniwiy, eng ré'alliqqa uyghun bir oyun arqiliq qizghin salam yollaymen.
«yir oyun... Yene bir oyun... Yaq yene bir oyun...» dep yürüp, ömrum shundaq xoshalliq ichide ötmekte. Silermu mushu yerde bolghan bolsanglar oyunimizni birlikte tebrikligen bolsaq néme dégen yaxshi bolar idi-he! qedirlik dostlar! qéni emise birlikte küleyli! birlikte yighlayli! birlikte cheksiz hayajan'gha chömeyli! heyrano hes qalayli! söyüneyli we birlikte oynayli. Oyun axirida tiyatirning ene shundaq ayrilmas bir qismi bolghan tatliq oyun uyqusidin qizghin alqish sadaliringlar bilen oyghunayli! güzel bir oyunning axiridiki lezzetlik harghinliq ichide zoq ishtiyaq bilen bir birimizni qan'ghiche körüwalayli!»

Bu sözler bügün pütkül dunya miqyasida 48-qétimliqi tebrikliniwatqan ”dunya tiyatir bayrimi küni“ munasiwiti bilen doklat hazirlash wezipisini üstige alghan meshhur tiyatir sen'etchisi nédret guwenchke a'it.
Nédret guwench nurghun tiyatirlarda rol alghan we nurghun sherep médallirigha irishken. U sehnilerdila emes, kinolardimu rol alghan we nurghun kinolargha awaz bergen qimmetlik sen'etchmiz.

Uning hazirlighan doklati bügün kechte türkiyidiki barliq tiyatirxanilarda oyundin ilgiri mexsus belgilen'gen sen'etchi teripidin déklimatsiye qilinidu, qéni emise dostlar! doklatni kelgen yérimizdin anglashni dawamlashturayli!

«bügün kechte oyunimizni xuddi her qétimqigha oxshashla yene silerning sheripinglargha oynaymiz, hemde 27-mart dunya tiyatir bayrimi künini birlikte tebrikleymiz. Bizge hemrah bolghanlqinglar üchün silerge chungqur rehmet éytimiz.

Emdi bir'az mungdashsaq qandaq deysiler dostlar! chunki yéqinqi yillardin boyan türkiye tiyatirchiliqi namidin heem ijabiy hem selibi nurghunlighan talash-tartishlar otturigha chiqmaqta.

Beziler tamashibinlarning barghanche sewiyisiz komidiyielerge bérilip kétiwatqanliqini, bolupmu xususiy tiyatirlarning ziyan tartish qayghusi bilen adettiki sehne eserliri bilenla cheklinip qalghanliqini, buning set'et jehettiki chékinish bolup hésaplinidighanliqini ilgiri sürmekte. Bular qismen toghra bolushimu mumkin, biraq, türlük qiyinchiliqlargha berdashliq bérip, sen'etning shawqunluq hayajini ilkide hazirmu nomur körsitiwatqan xususiy tiyartir kompizotorliri we sen'etchilirimizning japaliq emgikige héchqachan köz yumushqa bolmaydu, elwette.

Beziler bolsa «küldür, küldür, küldür» deydu, hemde «tamashibinlar külüshnila xalaydu, pikir-tepekkur qilishni xalimaydu» dep tamashibinlirimizni kemsitidu.

Yene beziler, «ma'ashliq memurdin sen'etchi chiqmas» dep heq tapshurulidighan tiyatirlirimizgha zerbe bermekte. Halbuki tiyatir saheside yétiship chiqqan we chiqiwatqan ixtisasliq sen'etchilirimizning barliqi ularning xiyalighimu kirip chiqmaydu.

Bezi zéhni ötkür zatlar bashtin-axir türk tiyatir sen'etchilirining arisida adettin tashqiri tejribige ige kishilerning barliqini qeyt qilishidu. Méning qarishimmu hem shundaq.

Heyran qalarliqi shuki, beziler «hazirqi zamanda héchkim tiyatir yézish bilen shughullanmaydu, tiyatir yazghuchilirimizgha néme bolghandu?» dep xata perez qilishidu. Bu nuqta intayin muhim. Chünki héchqachan yazghuchisiz tiyatir barliqqa kelmeydu. Méningche bu mesilini birlikte hel qilalaymiz. Biraq aldi bilen yazghuchilirimizgha qulaq sélishimiz kérek. Chünki adettin tashqiri tejribe – sawaqlargha ige qimmetlik tiyatir yazghuchilirimiz bar.

Bu ariliqta, bir qisim tiyatir heweskarlirimiz, «burunqi tiyatirlar negimu ketkendu! ashu burunqi oyunlar bilen tiyatir sen'etchiler qeyerde!» déyiship dad-peryat chékishidu. Halbuki etrapqa obdan nezer tashlighanlirida yash tiyatir sen'etchilirini köreleydu, hemde alemshumul özgirishlerni hés qilalaydu. Nöwette yash tiyatir sen'etchiler sehnilerde her xil nomurlarni körsetmekte. Ularning hemmisi shundaq tejribilik we shundaq jesurki, bir yerge jem bolup özlirining özgiche tiyatir nomurlirini yuqiri maharet bilen körsiteleydu, tiyatir yazalaydu, oyniyalaydu we izchil türde türlük tiyatir nomurlirini bimalal orunliyalaydu. Men ularni «heqiqiy tiyatirchilar» dep ataymen. Yene shundaq deymenki, hazirqi kündiki sen'et sahesi türlük qiyinchiliqlargha duch kelgen bolushigha qarimay, türk tiyatiri özining rolini üzlüksiz jari qildurmaqta. Yéngi we zamaniwiy türk tiyatiri mukemmellishish bilen bir waqitta yene, «jön türk-yash türkler ittipaqi» tiyatiri heqqide xush-xewer yetküzmekte. Köpligen zenjir – késhenlerni pachaqlap tashlighan we tashlawatqan özgiche tiyatirning ul eslihe qurulushining tégide insanning eqil-parasiti, bolupmu türk xelqining aliyjanabliqi, insanperwerliki, aliy himmetliki, jesurluqi, qiyinchiliqqa bash egmesliktek aliyjanab rohi, eng müshkül ötkelge duch kelgendimu qilchimu boshashmasliqtek égilmes-sunmas iradisi yatidu.

Ulugh dahi mustafa kemal atatürk öz waqtida: «sen'etchiler shundaq kishilerki, ularning yüzliri goya nurluq quyashqa oxshaydu» déyish arqiliq sen'etchilerning qimmitini yorutup bergenidi. Harmas-talmas sen'etchilirimiz, siler ene shu parlaq nurunglar arqiliq bizning mangidighan yolimizni yorutup berdinglar. Kim néme déyishidin qet'iynezer, tiyatir sehniliri hemmige jawab bolalaydu, elwette. Chünki sehnilerni zilzilige keltürüp, ademni qaynaq héssiyatlargha chömdürüwatqan siler emesmu?

Undaqta chalsun axirqi qongghuraqlar!...Échilsun perdiler!

1948-yili bahar aylirida, parizhda xelq'ara tiyatir instituti qurulidu. Öz waqtida tiyatir instituti teripidin her yili 27-mart küni, «dunya tiyatir bayrimi küni» qilip békitip chiqilghan. Her yili bu institutqa eza döletlerde, 27-mart küni dunya tiyatir bayrimi küni süpitide qizghin tebriklinidu. Türkiyimu xelq'ara tiyatir institutigha eza dölet bolghanliqi üchün, türkiyide her yili 27-mart küni tebriklesh pa'aliyetliri éilip bérilidu. Dunya tiyatir bayrimi küni tunji qétim 1960-yili tebriklen'gen. 27-mart dunya tiyatir bayrimi künide, sehnilerde dikilmatsiye qilinish meqsitide, dunyagha tonulghan meshhur tiyatir sen'etchiliri teripidin tiyatirgha munasiwetlik maqale teyyarlinidu. Pütün xelq'aragha xitab qilin'ghan maqale, xelq'ara tiyatir instituti türkiye tarmiqi teripidin türkchige terjime qilinip, barliq tiyatir sen'etchilirige, sen'et béghidiki kesipdashlargha, axbarat organlirigha ewetilip, sehnilerde dikilmatsiye qilinidu. Heryili 27-mart küni tiyatirlar heqisiz qoyulup kelgen bolup, insanlarning tiyatirgha bolghan tonushini we qiziqishini téximu kücheytish meqset qilinidu. Bu ehwal ta 1977-yilighiche dawam qilidu. 1977-yiligha kelgende stokholumda bir yerge jem bolghan xelq'ara tiyatir instituti kéngishi, dunya tiyatir bayrimi künide dékilmatsiye qilinishi en'enige aylan'ghan maqalining, türkiyining teklipige asasen her döletning özlirining tiyatir sen'etchiliri teripidin qelemge élinishini muwapiq köridu. 1978-yili 27-martta tunji qétim élan qilin'ghan dunya tiyatir bayrimi künige a'it maqalini, özini türk tiyatirigha béghishlighan muhsin ertughrul qelemge alidu.

Insaniyet tarixigha oxshashla uzun tarixqa ige bolghan tiyatir sen'iti, barliq sen'et türliridin terkip tapqan sehne sen'iti. Tiyatir peqet muzikighila emes, belki insanning eqligimu xitab qilidu. Edebiyatqa oxshash peqetla til yaki sözlernila emes, belki konkritliqini asas qilghan halda insandin intayin ustiliq bilen paydilinidu. Öz nidasini insan arqiliq royapqa chiqiridu.

Tiyatir, insanni, insan'gha insan arqiliq chüshendurudighan bir xil sen'et türi bolup, bu sewebtin, pütün dunya tiyatirgha nisbeten bir sehnidin ibaret. Yeni dunya tiyatirning del özi hésaplinidu. Tiyatirning mushundaq qurulmigha ige bolushni peqetla hezim qilalmay kelgen bir qisim kishler tiyatirning mewjutliqini bu dunyadin yoq qilish üchün urunup körgen bolsimu, biraq héchqachan meqsitige yételmidi we yételmeydu. Qedimiy dewiridin tartip ta hazirghiche dawamliship kéliwatqan bir qisim tiyatir ijadiyetliri, buning eng tipik misali bolup hésablinidu, elwette. Hazirqi dewirimizdikidek kichik bolghan tiyatir zalliri öz waqtida yoq idi. Mundaqche qilip éytqanda, u dewirlerde intayin chong bolghan tiyatir zalliri bina qilinatti. 25000 we 30000 kishilik tiyatir zalliri heywet bilen qed kötürüp turatti.. Mesilen, qanche minglighan oyunlar qoyulghan bu heywetlik tiyatirxanilarda...Ochuqraqi, izmir selchuqtiki efes qedimiy tiyatirxanisi, antalyadiki aspendos tiyatirxanisi, side we bergama tiyatirxanisi...Qatarliqlarning hemmisi tamashinbilar bilen tolup tashatti. Bu tiyatirxanilar tamashibinlar gah höngrep yighlap ketse, gah qaqqlap külüp kétishetti. Hemmidin muhim bolghini, sehnide qoyulghan oyunlar heqqide munazire élip bérilip, insanlarni tiyatirgha qiziqturushiqa shara'it hazirlap bériletti. Hazirqi dewrimizdiki tiyatir oyunlirimu burunqi tiyatirlargha oxshash kishini oylandurighan alahidilikke ige, elwette. Tiyatirni hem hayatqa oxshap ketkenliki hemde buning eksiche bolghanliqi üchün qizghin söyimiz. Ré'alliq bilen chüshni perqlendürüshte téngirqap qalghanliqimizdin, chaxchaq bilen rast gepni bir dep, chüshinip qalghanliqkimizdin we toghra bilen yalghanni bir-birige arilashturup qoyghanliqimiz üchün tiyatirni qizghin söyimiz. Chünki tiyatir hayatning del özi yaki sen'etchining xiyali. Tiyatir arqiliq ré'aliqtiki achchiq heqiqetler bilen yüzlishishni, biz duch kelgen türlük qiyinchiliqlargha berdashliq bérishni öginiwalalaymiz. Shuning bilen bir waqitta, bulargha taqabil turushni, bularni tüp yiltizidin özgertishnimu öginiwalalaymiz, xuddi turmushta bashtin kechürwatqinimizdek...

Bügün 27-mart dunya tiyatir bayrimi küni...
Bügün bu bayramning 48-qétimliqi pütkül dunya miqyasida qizghin tebriklenmekte.
Bügün «dunya tiyatir bayrimi küni» bolush süpiti bilen, dunya tiyatir sehniliride alahide we ehmiyetlik bir kün.
Bügün perde shundaq échiliduki, perde échilish bilen teng söygü we méhri-shepqet sadaliri hemme yaqta eks sada yangritidu. Sen'etchilermu cheksiz hayajan ilkide nahayiti rohluq halda her xil tiyatir nomurlirini orunlaydu. Undaqta tamashabinlarchu?
Oyun, sen'etchi we tamashibin bir-biridin esla ayrilalmaydu söyümlük dostlar.
Ular bügünmu bar, etimu bolidu, toghriraqi ular hemishe hemme yerde bolidu. Ornidin turup oyunlarni, oyunchilarni, tiyatirni qizghin tebrikleydu.
Tiyatirgha emgek singdürgen we tiyatirni qizghin söyidighanlarning tomuri mana bu ehmiyetlik künde tiyatir üchün soqidu.
Tiyatir heqqide, oyunlar heqqide, sen'etchiler heqqide qizghin bes-munazire élip bérilmaqta.
Halbuki tiyatirlar bügün perdilirini heqsiz achidu.
Bügün tiyatir zalliri adem déngizigha aylinidu.
Alqish sadaliri pelekke yétip, natiwan yürekler chekszi shat-xuramliqqa chömidu.

Alemshumul sen'et nomurliri arqiliq bizni cheksiz shat-xuramliq déngizida üzdürgenlerge we bundin kéyinmu üzdüridighanlargha köptin-köp minnetdarliq bildürimiz.
**************************