«Nabokko layihisi» heqqide qisqiche analiz

«Nabokko layihisi» heqqide qisqiche analiz


(2009-02-06)Türkiye awazi radi'osi:


Miladidin ilgiriki 580-yillarda ötken qedimqi babil padishahi nabokkoning ismi italiyilik ataqliq kompozitor piranchesko berdige bir opiraning muzikisigha ilham menbesi bolghan iken. Urush, hile-mikir, muhebbet qatarliq üch bürjeklik munasiwetning birikmisidin yughurulghan bu opira...
2003-yili wiyennada chaqirilghan yawrupa elliri ittipaqigha eza döletlerning ministirliri ishtirak qilghan yighindin kéyin körsitilgen waqitta, qaysi mekkar ministirning eqilige keldikin tang, bu opiraning ismini ottura asiya, kapkaziye we ottura sherq qatarliq rayonlarning tebi'iy gazini türkiye arqiliq wiyennagha yötkesh turubba liniyisige bérish teklipini bergen we birdek halda qobul qilinip bu isim qoyulghan.
töwendikisi heyder chaqmaning «nabokko layihisi» heqqidiki analizi:

2009-yili 26-27 mart künliri, wén'giriyining (majaristan) paytexti bodapéshtta chaqirilghan mezkur «nabokko tebi'iy gaz turubba liniyisi layihisi» muzakire qilish yighinigha, yawropa elliri ittipaqi döletliri, A.Q.Sh, ezerbeyjan, qazaqistan, türkmenistan, misir, iraq we géroziye (gürjistan) qatarliq döletler ishtirak qilghan. Bu qétimqi yighin'gha ezerbeyjan jumhur re'isiy élham aliyéw, wén'giriye, chéxoslowakiye jumhuriyiti we bulghariye (bulgharistan) bash ministirliri ishtirak qilghan. Bashqa döletlerdin bolsa énérgiyige mes'ul ministirlar we yuqiri derijilik emeldarlar ishtirak qilghan. Türkiyige wakaliten tebi'iy bayliqlar we énérgiye ministiri hilmi güler ishtirak qilighan.
«Nabokko layihisi» - yawropa elliri ittipaqi we a.Q.Sh qatarliqlar hemkarliship birlikte küch chiqarghan stratégiyilik we iqtisadiy ehmiyetke ige bir layihidur. Rusiye özidiki mewjut tebi'iy gaz zapisi we néfit qatarliq yer asti bayiliqlarni xelq'araliq siyaset we özining tashqi siyasitining bir qalqini süpitide ishletmekte. Rusiye yüzgüzgen bu siyasitining tesir da'irisini téximu kéngeytish meqsitide, herbiy, siyasiy we iqtisadiy jehettiki üstünlikidin paydilinip we buni qalqan qilip turup, ilgiriki özning mustemlikisi bolghan türkiy jumhuriyitlirining tebi'iy gaz we néfit qatarliq tebi'iy bayliqlirini monopol qiliwélish, bashqa döletlerni tebi'iy gaz we néfit bilen teminleshte özige béqindi qilip qoyushqa üzlüksiz orun kelmekte.
2008-2009–yillirining qish mewsumida, rusiye we okra'ina otturisida yüz bergen tebi'iy gaz krizisi yawropa döletlirini qiyin ehwalgha chüshürüp qoyghan idi. Hazirmu tebi'iy gaz bilen teminlishte qiyinchiliqqa duch kélwatqan yawropaliqlar 2013-2015–yilliri ottursida 650-700 milyard kup métir teb'iy gaz istémal qilidiken. Buninggha yene töt yil qaldi. Tolimu epsus, rusiye chetke chiqiwélip bu layihige ishtirak qilishqa raziliq bermeywatidu.

3300 kélométir uzunluqta berpa qilinidighan turubba liniyisi eng az bolghanda 25, eng köp bolghanda 31 milyard kup métir yilliq gaz yötkesh sighimchanliqigha ige bolidiken. Turubba liniyisining yérimi (1558 kélométir) türk zéminliridin; Asasliqi türkiye, bulghariye, romaniye we wén'giriye qatarliq döletlerdin késip ötidu. Ezerbeyjan, misir we iraq qatarliq döletler bu liniyini gaz bilen teminleshke maqul bolghan. Biraq ular teminliyeleydighan gaz hejimi intayin chekilik. Iran gazini a.Q.Sh élishni xalimaydu. Rusiye bolsa ottura asiyadiki türkiy jumhuriyitlerning gazining yötkilishige tosalghuluq qilmaqta. Shunga yéterlik miqdarda gaz bilen teminlesh ishqa ashmighan teqdirde nabokko layihsi sugha chiliship qélishi mumkin. Nawada yawropaliqlar yéterlik shert-shara'itlarni hazirlap bergen ehwal astida, 12 milyard meblegh kétidighan turubba liniyisi 2013-yilida royapqa chiqishi mumkin. Türkiyimu bu layihining emelge éshishini qolidin kélishiche qollap-quwetlep kelmekte. Mezkur layihe stératigiyilik we iqtisadiy ehmiyetke ige bolghachqa türkiye üchünmu intayin paydiliq. Türkiye yilda 35 milyard kup métir gaz istémal qilimaqta. Hazir türkiyining 63 wélayitide gaz bilen teminlesh eslihesi mewjut, biraq yéterlik hejimde gaz bolmighanliqi üchün hazirche 59 wélayet gaz bilen teminlinip kelmekte. Türkiyide 2015-yilida 57 milyard kup métir, 2020- yilida 67 milyard kup métir, 2025-yilida 70 milyard kup métir, 2030-yilida 76 milyard kup métir gaz istémal qilinidiken. Türkiye import qilghan omumiy gaz hejimining 55 pirsentini élktir ishlepchiqrishta, 24 pirsentini olturaq rayonlarda, 21 pirsentini bolsa sana'ette ishlitilidu. Shunga türkiye éhtiyajliq bolghan éliktirni bashqa yol arqilq teminlishi intayin zörür bolmaqta. Mesilen, fransiye énérgiysining 78 pirsentini yadro téxnikisidin teminlimekte. Türkiye qoyash we shamal énérgiyisi ishlepqirishta yoshurun küchke ige bir dölet.

Amérikiliqlar iranning edipini bérishni bahane qilip, köpligen döletlerning gaz bilen teminlinishige tosalghu bolup kelmekte.
Rusiye bolsa tosalghusiz halda özining gazini éksport qilp kiliwatidu. Nawada rusiye özining barliq imkaniyetlirini jari qildurghan teqdirde , eng köp bolghanda yilida 200-250 kup métir etirapida gaz ishlepchiqiralaydu. Rusiye özigila tayinip bu saheni monupul qilwélishi mumkin emes. Uning üstige telep teminleshning üstide bolghachqa xéridar qisliqi we réqabet mesilimu mewjut bolmaydu. Rusiyining ottura asiya döletlirining tebi'iy gaz we néfit qatarliq tebi'iy bayliqlirini monopul qiliwélishining birdin bir sewebi gazni we néfitini tashqi siyasette bir qalqan süpitide ishlitish bilen birge ilgiriki mustemlikisi ottura asiya döletlirini kontrolluqi astida tutushtur. Biraq, a.Q.Sh, yawropa elliri ittipaqi, türkiye we bashqa munasiwetlik döletler «nabokko layihisi»ning emelge éshishi üchün yéterlik derijide küchke ige, dep oylisaq hergizmu xata oylighan bolmaymiz.
**********************************