Künsiri küchliniwatqan qorallinish riqabiti

Künsiri küchliniwatqan qorallinish riqabiti


(2009-03-24)Türkiye awazi radi'osi xewiri:


2009-yili, 16–martta, rusiye dölet re'isi dimitry médwédéw, rusiye armiyisining yuqiri derijilik qomandanlirigha qilghan sözide, shimaliy atlantik ehdiy teshkilati (nato)ning, emeliy mewjutluqini rusiye chégrilirighiche kéngeytish tirishchanliqini dawamlashturuwatqanliqini eskertish arqiliq buninggha qarshi rusiyining yadro qoralliri we déngiz armiyisini zamaniwiylashturulidighanliqini élan qildi. Rusiye qoralliq küchlirini tereqqiy qildurushni pilanlawatqan birdin bir dölet emes, amérika, junggo we yawropa ellirini öz ichige alghan yéngi bir qorallinish mayilliqi dunya miqyasida bashlidi. Soghuq urush dewrining éghir derijide qorallinishidin kélip chiqqan dunyaning qorallinish sewiyisi qorqunchluq bir basquchta turiwatqan bir peytte, otturigha chiqiwatqan yéngidin qorallinish siyasiti urushsiz we dert – elemsiz bir dunya tesewwurini sugha chilap qoyidu.

Töwende gazi uniwérsitéti iqtisad we igilik bashqurush pakoltiti, xelq'ara munasiwetlerning bölümining bashliqi proféssor doktor heyder chaqmaqning bu témigha munasiwetlik analizini körüp oteyli:
.......................................

Amérika menbelirige asaslan'ghanda, dunyada 50 milyon tonna TNT ge teng miqdarda yadro qorali bar bolup, bu qorallar dunyani 15 qétim yoq qilish iqtidarigha ige iken.
Dunyani yoq qilishni pilanlawatqan bu insanlar, bir qétim dunya yoq qilghandin kéyin qélip qalidighan 14 qétimliq yoq qilish küchidiki qorallirini ejiba néme ishlitidu?!
mana bu qoral–yaraq riqabitining we achközlükning neqeder muwazinetsiz we neqeder exmiqane ikenlikining azraq bolsimu pakitidur.

Shiwitsiye döletlik qoral–yaraq éksportini kontrol qilish idarisi (ISP)ning 2009-yili 3-martta élan qilghan bir bayanatida, qoral–yaraq sodisining 2008-yili 2007-yiligha sélishturghanda 32% (yeni yilda 1 milyard 300 milyon yawro qimmitide) örligenlikini bildürüp, bu qorallarning 87%ni yawropa ittipaqigha eza döletlerning sétiwalghanliqini alahide eskertti.
.........................................

Junggo mudapi'e ministirliki mudapi'e xam chotini 2008-yili 17.6% we 2009-yili bolsa 14.9% ashurghanliqini élan qilghan idi. Junggo 2009-yilliq xam chotidin 6.3% yeni 480.60 milyard yuen (yeni 56 milyard yawro)ni mudapi'e xizmitige ayridi. Bu soghuq urushtin kéyinki bu sahege ajritilghan rékort xaraktérlik xam chot hésablinidu.

Amérika qoshma shtatlirining yéngi prézidénti barak obama, 2010-yili mudapi'e xizmetlirige serp qilish üchün 663.7 milyard dollar telep qildi. Bu gé'orgé bushning 2009–yilliq xam chot pilanidin 1.5% artuq.
Gérmaniyining 2007-yilidiki mudapi'e xizmetlirige 28 milyard yawro ajratqan bolsa, 2009-yilliq mudapi'e xam choti 30 milyard yawrogha yéqinliship qaldi.
Fransiyining 2009/2014-yilliri üchün ajratqan modapi'e xam choti 184.8 milyard dollar.

Dunyaning yilliq mudapi'e xizmetlirige ishlitidighan omumiy serpiyati texminen 1 tiriliyon 300 milyard dollar etrapida bolup, bu serpiyatning yérimi amérika qoshma shtatlirining xezinisidin ajirtilidu.
Birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishining besh da'imiy ezasi (amérika, junggo, en'giliye, rusiye we fransiye) dunya qoral–yaraq ishlepchiqirishining, sodisining we dunya mudapi'e xam chotining 88% tini teshkil qilidu.
Dunyaning amanliqi we tinchliq ishlirigha mes'ul bu besh da'imiy eza döletning bu xil herikitini «dunyadiki bashqa döletlerni mesxire qilish» dégendin bashqa bir ibare bilen izahlap bérish mumkin emes.
Amérika, en'giliye we fransiye qatarliq döletler qalghan ikki da'imiy eza döletni, yeni rusiye we junggoni kishilik hoquqni depsende qilish, démokratik we uchuq jem'iyet bolmasliq bilen eyibleydu. Wahalenki, muqeddes hésablinidighan yashash hoquqigha dexli–teruz qilghan we eng dehshetlik xeterni shekillendürüdighan qorallinish herikitini olardinmu küchlük derijide élip bérishi, mazaq qilishtin bashqa nerse emes.
************************************