Kyoto kilishimnamisi

«Kyoto kilishimnamisi»


(2009-02-12)Türkiye awazi radi'osi:


Birleshken döletler teshkilati kilimat özgirish ramka ehdinamisi da'iriside yer shari xaraktérlik issip kitish we kélimat özgirish hadisilirige chare tépish meqsitide, 1997-yili 11-noyabirda, birleshken döletler teshkilatining orunlashturushi bilen yapuniyining impiratorluq paytexti kyoto shehiride bir kélishimname imzalandi.


«Kyoto kélishimnamisi» dep atilidighan bu xelq'araliq kélishimnamining ijra qilinish shertliri 2005-yili 16-féwralda hazirlan'ghan bolup, shu kündin étibaren ijra qilinishqa bashlighanidi.

töwende heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini otturigha qoyimiz:

Qanuni küchke ige bolush shertliri, kélishimnamini kem dégende 55 döletning imzalishi we «kyoto kélishimnamisi»ge qatnashqan döletlerning dunya parnik gazi qoyup bérishning 55 % ke yétishini teqezza qilidu. Bu shertlerning birinchisi 2002-yili 23-mayda islandiyining «kyoto kélishimnamisi»ge ishtirak qilishi bilen hazirlan'ghan boldi. Ikkinchi sherti bolsa, 2004-yili 18–noyabirda rusiyining eza bolushi bilen hazirlandi.
«Kyoto kélishimnamisi»mu qarar qilin'ghinidek 90 kün kéyin, yeni 2005-yili 16-féwralda ijra qilinishqa bashlidi.
Türkiye, 2009-yili 5-féwralda, türkiye büyük millet mejlisi teripidin chiqirilghan bir qanun'gha asasen, «kyoto kélishimi»ning 179-ezasi boldi.
«Kyoto kélishimnamisi»ning asasiy meqsiti - 1990-yilidiki parnik éffékti peyda qilidighan gazlarni qoyup bérish miqdarini asas qilip turup, kélishimnamini imzalighan döletlerning bu gaz miqdarini yene 5.2% etrapida azaytishni telep qilidu. Dunyagha muhit jehettin eng éghir ziyan yetküzgen döletler, eng köp tereqqiy qilghan döletlerdur. Bu döletlerning béshida «kyoto kélishimnamisi» imzalashni ret qilghan amérika qoshma shtatliri kélidu.
«Kyoto kélishimnamisi»ni imzalighan döletler ikki türge ayrilidu.
Birinchisi, parnik éffékti peyda qilidighan gazlarni qoyup bérish miqdari yoqiri bolghan döletler bolup, bular yawrupa ittipaqi 26.5%, rusiye 8%, junggo 7.6%, amérika qoshma shtatliri 29.3% qatarliqlardor.
Türkiye bolsa bulargha sélishturghili bolmighudek derijide töwen bolup, 0.004% etrapididur. Türkiye «kyoto kélishimnamisi»ni imzalash bilen hem ittipaqining shertliridin birini ada qilghan bolidu, hemde yer sharigha qarita mes'uliyitini we insanlarni öz ichige alghan barliq janliqlar aldidiki mes'uliyitinimu ada qilghan bolidu.

Bügünki künde qanuni küchke ige bolghan «kyoto kélishimnamisi»ning mudditi 2012-yili axirlishidu. 2012-yili, dékabr éyida, daniyining paytexti kopénhagén shehride bu kélishimnamini imzalighan döletler bezi özgertishlerni öz ichige alghan yéngi bir kélishimname imzalaydu.
Türkiye, bu kélishimnamige eza bolush arqiliq, yéngi kélishimnamining royapqa chiqishida bashqa eza döletlerge oxshashla, pikir qatnashturush salahiyitige ige bolidu.

Nöwettiki dunyaning weziyiti insanlarning ten–salametliki we muhit asrash mesiliside tolimu qorqunchluq bir ehwalgha chüshüp qaldi. Hazirqi dewrdiki sana'et we ishlitiliwatqan pen–téxnikining muhit we janliqlarning hayatigha nahayiti éghir derijide selbiy tesir körsitidu. Pakiz hawa, ichkili bolidighan su we sehiye ölchemlirige toshqan yimek–ichmek mehsulatlirining miqdari barghansiri azaymaqta. Ölchemge layiq mehsulat we hawa, bügünki künlerde bay kishilerlar paydilinalaydighan noqtigha kélip qaldi.

Barliq döletler, xususen tereqqiy tapqan döletler, atmosféra pütün janliqlarning ortaq paydilinish sahesidur, yeni ka'inat barliq janliqlargha a'ittur, dégen noqtini chiqish qilghan asasta, muhit we atmosféradin paydilinishta erkin-azade heriket qilishni mes'uliyetsizlik noqtisigha yetküzmeslikliri shert, elwette.

«Kyoto kélishimnamisi» eza döletlerni muhitqa ziyan yetküzmeydighan yéqilghularni ishlitish, motorluq qatnash wastilirining parnik gazi tarqitishlirining azaytilishi, quyash, shamal we yadro énirgiyisige oxshash pakiz énirgiye menbelirining ishlitilishi, sana'et mu'esseselirining téximu az karbondi'oksit qoyup bérishlirining kapaletke ige qilinishi we yéza–igilikte téximu az xémiyilik mehsulatlarning ishlitilishi qatarliq tedbirlerni élishqa mejburlawatqanliqi melumdur. Bu mejburlashlar barliq janliqlarning menpe'eti üchün nahayiti ijabi rol oynaydu.

Türkiye, «kyoto kélishimnamisi»ni kéchikip bolsimu imzalidi. Hazir bolsa, dunyani eng az kirletken döletler arisida bolushi we «kyoto kélishimnamisi»ni estayidilliq bilen ijra qilghan bir eza bolushi mölcherlenmekte.
**********************************