Kilimat özgirishi

Kilimat özgirishi we arqa körünüshi


(27-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

2009-yili 8-marttin 11-martqiche bolghan arliqta daniyining paytexti kopénhagénda 2000 alimning ishtirak qilishi bilen «kilmat özgirishi»ge munasiwetlik xelq'araliq yighin chaqirildi. Yiqinning chaqirilish meqsiti bolsa, her qaysi döletlerning kilmat özgirishige munasiwetlik élip barghan xizmetlirini birlikte közdin kechürüsh, öz–ara pikir we uchur almashturush, öz ara hemkarliqni kücheytish we dunyani idare qiliwatqan insanlar bilen idare qiliniwatqanlarning diqqitini mewjut tebi'yi apetler we muhit mesililirige aghdurushtur.

Alimlar yene, 2009-yili dékabirda kopénhagéinda bir yerge jem bolidighan dunya rehberlirige we qarar qilighuchilarning huzurigha sunush meqsitide nöwettiki kilmat özgirishining qaysi basquchqa bérip qalghanliqi heqqide etirapliq bir doklat teyyarlashni bashliwetti.

Emdi döletlik ghazi unwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining bashliqi heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini huzurunglargha sunimiz.

Deslepki melumatlargha asaslan'ghanda, nöwettiki kilmatning özgirish ehwali biz mölcherligendimu éghirraq ehwalda iken. Buningdin burun élip bérilghan tekshtürüshke köre , 21-esirining axirighche déngiz yüzining sewiyisining 59 santmétir örleydighanliqi mölcherlen'gen bolsa, yéqinda élip bérilghan tekshürüshte, bu texmindin ikki hesse artuq örleydighanliqi mölcherlen'gen. Bu texminler antiraktika we grinlandiye qatarliq rayonlarda élip bérilghan tekshürüshler we sün'iy hemrahning wastisi arqiliq érishilgen melumatlargha asaslan'ghan. Buningdin bashqa, atmosféradiki karbon 4 oksdning okyanlarda kislataliq yamghurning peyda bolishigha sewep bolghanliqi we buning tebi'et we kilmatqa tesir élip kelgenliki alahide tekitlen'gen. Bolupmu, köpligen béliq türining tügep kétidighanliqi we béliq miqdarining aziyip kétidighanliqi qeyt qilin'ghan.

Dunyaning témporaturisining issip kétishi bilen muz qatlamliri we muz taghlirining érishke bashlighanliqi, érishke bashlighan muz qatlamliri we muz taghlirining dunyaning kilmatida zor derijide özgirish peyda qilidighanliqi we tebi'iy apetlerning kélip chiqishigha seweb bolidighanliqi, yer shekli déngiz yüzdin töwen bolghan jaylarda yashawatqan insanlarning turalghu jaylirini tashlap chiqip kétishige mejbur bolush qalidighanliqi, muhit we insaniyet tragédiyisining kélip chiqishigha seweb bolidighanliqi mölcherlenmekte.

2009-yili noyabirda chaqirilidighan «kilmat özgirishi»témiliq yighin munasiwiti bilen kopinhagéinda bir yerge jem bolidighan dunya rehberlirining dunyaning yashighili bab kélidighan bir makan süpitide saqlinip qélishi üchün jiddi tedbir qollinishi tolimu zörür. Kilmat özgirishige seweb bolidighan eng muhim amillardin biri bolghan parnik gazining atmosféragha qoyup bérilishining aldini élish tedbirlirini emelge ashurushqa ehmiyet bérilishi intayin muhim orunda turidu. Dunyani eng éghir derijide bulghighan we buning jawabkari tereqqiy tapqan bay döletlerdur. Bu döletler barliq janliqlargha nisbeten özining mes'uliyitini untup qalmasliqi kérek. Kilmatning özgirishige munasiwetlik teb'iy apetlerge her küni dégüdek shahit boliwatimiz. Orman ot apiti, yer shekli déngiz yüzdin töwen bolghan rayonlarda yüz bergen déngiz süyining téship kétishi, tsunami, qoyun we qum köchüsh qatarliq teb'iy apetlerning köpiyip kétishini tebi'etning bizge bergen agahlandurushi, dep chüshünishimz kérek.

Nawada tedbir qollinilmighan teqdirde 10 yildin kéyin yeni 2020-yili yamghurgha chidashliq munbet ziminlarning süpitining 50 pirsent töwenlep kétidighanliqi mölcherlenmekte. Buningdin bashqa, tebi'iy apetlerning sewebi bilen yéza- igilikke bab kélidighan yerning omumiy nisbitining aziyip kétidighanliqi seweblik eslidila namratliqta yashawatqan köpligen rayonlarda ozuq - tülük yétishmesliktek qéyinchiliqqa duch kélidighanliqi közge körünüp turmaqta.

Dunyani idare qiliwatqanlarning bolupmu, amérika qoshma shtatliri, yawropa elliri ittipaqi, rusiye, junggo, yaponiye we hindistan qatarliq dunyaning eng éghir derijide bulghinishigha seweb bolghan döletlerning héch bolmighanda exlaqiy jehettin bolsimu dunyaning halakitige seweb bolidighan muhitning bulghinishini keltürüp chiqiridighan siyasetlerdin derhal wez kichishi we yashash hoquqi bolghan janliqlargha (insanlar, haywanlar, ösümlükler) adimigerchilikning teqezarsi süpitide mu'amile qilishi arzu qilinmaqta. Téximu pakize bolghan bir muhit berpa qilish üchün, mundaqche qilip éytqanda téximu güzel bir dunya berpa qilish üchün muhit asirash pida'ilirini qollap quwetlesh kérek. Bu yashash hoquqigha igen her qandaq bir janliqining buningdin kéyinki hayatini dawamlashturush üchün tolimu zörür.

***************************