Türkiyide ma'arip we telim terbiye

Türkiyediki unwérstitlarning qisqiche tarixi, qurulush basquchi, tereqqiyati we nöwettiki ehwali


(22-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

omumen qilip éytqanda, unwérstit, pakultét, aliy téxnikom, institut qatarliq aliy derijilik ma'arip – telim–terbiye we tetqiqat orunlirini öz ichige alghan aliy ma'arip orginidur.

Aliy ma'arip bolsa, ottura derijilik ma'ariptin yuqiri sewiyide telim–terbiye xizmetlirini öz ichige alghan bir organdur. Her bir unwérstét aliy ma'arip orgini hésaplinidu, biraq herqandaq bir aliy ma'arip orgini unwérstét hésaplanmaydu.

Türkiye qanche on ming yilliq tarixi mabeynide ilim–pen we eqil–parasetke da'ima ehmiyet bergen. Bu da'iride türklerning aliy ma'arip éngining nahayiti uzun tarixiy arqa körünüshi bar. Mesilen, türkistan we anadoluda tunji uniwérstitlar 11–esirde qurulushqa bashlighan.

Buxarada 937–yili qurulghan farajek medrisisi;
Qaraxanilar döliti mezgilide semerqentte 1054–yili qurulghan medrise;
Büyük selchuqlu döliti mezgilide baghdatta 1065–yili qurulghan nizamiye medrisisi;
1330–yili osmanli impiriyisining tunji uniwérstéti bolghan iznik medrisisi qatarliqlar türklerning bügünki uniwérstétlirining asasini teshkil qilidighan ma'arip organliridur.
Buningdin sirt yene hazirghiche yétip kelgen
1157–yili tokat we niksarda qurulghan yaghibasan medrisiliri,
1198–yili qurulghan mardin xatuniye medrisisi,
1242–yili qurulghan konya sirchali medrisisi,
1251–yili qurulghan qaratay medrisisi,
1253–yili qurulghan qosh munarliq erzurum medrisisi we
1271–yili qurulghan siwas kök medrisisi qatarliqlar türklerning ilmiy organliridin peqetla birqanchisi, xalas.

Osmanli döliti padishahliridin fatih sultan mehmetning diniy ilimler bilen birge yene pen bilimliriningmu oqutulushi üchün, 1453–yili bina qildurghan fatih medresisi ilmiy orgini, yawropa unwérstétliridiki chérkawlarning kontrolluqidiki ma'arip sistémisining bashqiche tallash shekli süpitide otturigha chiqqan. Osmanli dölitide 1863–yili «darulfunun» dégen nam bilen qurulghan aliy ma'arip orgini 1933–yili istanbul unwérstétigha özgertilgen. 1863–yili qurulghan darulfunun türkiyide zamaniwiy unwérstétlarning asasiy dep qaralmaqta.

Büyük türk imparatorluqliridin bir bolghan osmanli döliti yémirilgendin kéyin qurulghan yéngi we yash türkiye jumhuriyiti, yiraqni köreleydighan lider mustafa kemal atatürkning rehberlikide, peqet urushlarda, shertnamilerde ghelibige érishipla qalmastin yene, jahaletni yéngish, ilim–penni tererqqi qildurush yolidimu mislisiz ghelibilerni qolgha keltürgen. Ulugh dahi atatürk we uning sepdashlirining rehberlikide bashlan'ghuch ma'aripidin unwérstét ma'aripighiche her jehettin nahayiti téz tereqqi qilip, uchqandak algha ilgiriligen türkiye, bügün ma'arip saheside zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürüp, tereqqiyatning yuqiri pellisige yetti. Türk jumhuriyiti, ziyalilar, zaman'gha layiq ilim ehliliri we memliketning herqaysi jayliridiki közni chaqnitidighan unwérstétlar arqiliq ma'arip saheside aldinqi qatarda turidighan döletlerdin biridur.

Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi atatürk, 1933–yili sözligen 10-yil nutqida türkiyining ilim–pen we ma'arip siyasitining ulughwar nishanini belgilep bergen. Mana bu ulughwar nishan, bügünki kün'ge kelgende medeniyet sewiyisining eng yüksek pellisige yétip, pütkül jahan'gha nur chachmaqta. Bu ulughwar nishan'gha yétishning aldinqi sherti, hem ilim–pende hem sen'ette tereqqi qilish, hemde her sahe xelq ammisiningmu éngining östürülüshi, tenqidiy pikirler bilen tonushturulushi we öz özige xoja bolush imkaniyitige ige qilish idi.

Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi atatürk, bir tereptin türkiyining musteqilliq urushigha rehberlik qilsa, yene bir tereptin türkiye jumhuriyitining tunji aliy ma'arip organliridin biri bolghan enqere unwérstétining uli süpiide 1921–yili enqere qanunshunasliq pakultétini qurushqa tirishiwatatti.

Ilmiy we aqilane métodlar bilen döletni qaytidin güllendürgen atatürk, memliketning tereqqi qilishi, türk xelqining bextlik we zaman'gha layiq turmush shara'itigha érishishining aldinqi sherti «sawatsizliqni tügitish» dep körsetken. Ataürk, sawatsizliqni tügitish pa'aliyitini keng qanat yaydurush bilen bir waqitta yene, praktikiliq we paydiliq bilimlerge érishishningmu intayin zörürlükini alahide tekitligen. Atatürk, sözligen her xil nutuqliriimu türkiye jumhuriyitining medeniyetlik dunyada qudretlik we nopuzluq bir döletke aylinishining aldinqi shertining ma'arip ikenlikini izchil tekitligen.

Türkiye jumhuriyitining ma'arip xizmitide qolgha keltürgen netijiliridin biri bolsa, 1993–yili «darulfunun» ning bikar qilinip, ornigha istanbul unwérstétining qurulushidur.

Atatürkning neziriyisi we pirinsiplirigha asasen élip bérilidighan islahatlarda unwérstétlargha alahide étibar bérilgen, hemde unwérstétlar ilmiy, pen-téxnika, iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatning kem bolsa bolmaydighan unsurliridin biri dep qarilip, siyasiy bésim ishlitilip qélishning aldi élin'ghan.

Ma'arip we oqu–oqutush ishlirida ejdadlarning en'enisige warisliq qilish intayin muhim amildur. Jem'iyet we döletke xas halda öz xelqni chüshinip yételeydighan we éngini östürüshke tirishidighan ma'arip éngi we sistémisi, nahayiti mustehkem tepekkur en'enisige asasen ornitilishi mumkin. Del bu nuqtidin élip éytqanda, türk tarixi, ma'arip sahesidiki ülgilik ma'aripchilar we nemunilik organlar bilen tolup tashqan bir medeniyettur. Bu négizlik medeniyet xezinisining bibaha jewherliridin ünümlük paydilan'ghan türkiye jumhuriyiti aliy ma'aripta nahayiti zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürgen. Mesilen, 1921–yili qurulushi pilanlan'ghan bolsimu, biraq her xil qiyinchiliqlar tüpeyli 1927–yili qurulghan qanunshunasliq pakultéti, 1935–yili til we tarix jughrapiye pakultéti, 1943–yili pen pakultéti, 1945-yili tip pakultéti enqerede oqu–oqutush xizmitini bashliwetken. 1945–yili chiqirilghan qanunda pütkül unwérstétlar oxshash pirinsiplar boyiche idare qilinidu, dep békitilish bilen bir waqitta, ilim–pen we bashqurush ishlirida öz özini idare qilsa bolidu, dep belgilen'gen. Shuning bilen ilim–penning erkinlikige cheklime qoyidighan héchqandaq bir tosalghuning bolmasliqi alahide tekitlen'gen.

Türkiyide 1944–yili istanbul téknologiye unwérstéti, 1946–yili enqere unwérstéti, 1953–yili atatürk unwérstéti, 1955–yili qara déngiz téknologiye unwérstéti, yene 1955–yili ege unwérstéti, 1956–yili ottura sherq téknologiye unwérstéti, 1967–yili hajettepe unwérstéti, 1971–yili boghaz'ichi unwérstéti qurulghan. Bu xil xizmetler kéyinmu izchil dawam qilghan bolup, bügünki türkiye peqet türkiye jumhuriyiti grazhdanlirighila emes, qanche on minglighan chet'elliklergimu oqush imkaniyiti yaritip bériwatqan bir dölet bolup qaldi.

Nöwette türkiye jumhuriyiti, memliketning her qaysi sheherliridiki unwérstétliri arqiliq hem ilim–pen saheside hem ijtima'iy penler saheside özige xas alahidiliklirini uda jari qildurmaqta.

Türkiyining közge körün'gen unwérstétliri heqqide
www.Yok.Gov.Tr
tor adrisidin tepsili melumatqa érisheleysiler.
**************************