Dunya tiyatir bayrimi

27-mart dunya tiyatir bayrimi küni


(28-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

men bir tiyatir sen'etchisi, tiyatir méning barliqim, men küchümni sehne chiraqliridin hasil qilimen.
Men bir sehne xizmetchisimen, ishlirim tolimu müshkül. ”kéche-kündüz“ démestin japaliq ishleymen. Bu yerdin men silerge eng güzel, eng toghra, eng zamaniwiy, eng ré'alliqqa uyghun bir oyun arqiliq qizghin salam yollaymen.
«yir oyun... Yene bir oyun... Yaq yene bir oyun...» dep yürüp, ömrum shundaq xoshalliq ichide ötmekte. Silermu mushu yerde bolghan bolsanglar oyunimizni birlikte tebrikligen bolsaq néme dégen yaxshi bolar idi-he! qedirlik dostlar! qéni emise birlikte küleyli! birlikte yighlayli! birlikte cheksiz hayajan'gha chömeyli! heyrano hes qalayli! söyüneyli we birlikte oynayli. Oyun axirida tiyatirning ene shundaq ayrilmas bir qismi bolghan tatliq oyun uyqusidin qizghin alqish sadaliringlar bilen oyghunayli! güzel bir oyunning axiridiki lezzetlik harghinliq ichide zoq ishtiyaq bilen bir birimizni qan'ghiche körüwalayli!»

Bu sözler bügün pütkül dunya miqyasida 48-qétimliqi tebrikliniwatqan ”dunya tiyatir bayrimi küni“ munasiwiti bilen doklat hazirlash wezipisini üstige alghan meshhur tiyatir sen'etchisi nédret guwenchke a'it.
Nédret guwench nurghun tiyatirlarda rol alghan we nurghun sherep médallirigha irishken. U sehnilerdila emes, kinolardimu rol alghan we nurghun kinolargha awaz bergen qimmetlik sen'etchmiz.

Uning hazirlighan doklati bügün kechte türkiyidiki barliq tiyatirxanilarda oyundin ilgiri mexsus belgilen'gen sen'etchi teripidin déklimatsiye qilinidu, qéni emise dostlar! doklatni kelgen yérimizdin anglashni dawamlashturayli!

«bügün kechte oyunimizni xuddi her qétimqigha oxshashla yene silerning sheripinglargha oynaymiz, hemde 27-mart dunya tiyatir bayrimi künini birlikte tebrikleymiz. Bizge hemrah bolghanlqinglar üchün silerge chungqur rehmet éytimiz.

Emdi bir'az mungdashsaq qandaq deysiler dostlar! chunki yéqinqi yillardin boyan türkiye tiyatirchiliqi namidin heem ijabiy hem selibi nurghunlighan talash-tartishlar otturigha chiqmaqta.

Beziler tamashibinlarning barghanche sewiyisiz komidiyielerge bérilip kétiwatqanliqini, bolupmu xususiy tiyatirlarning ziyan tartish qayghusi bilen adettiki sehne eserliri bilenla cheklinip qalghanliqini, buning set'et jehettiki chékinish bolup hésaplinidighanliqini ilgiri sürmekte. Bular qismen toghra bolushimu mumkin, biraq, türlük qiyinchiliqlargha berdashliq bérip, sen'etning shawqunluq hayajini ilkide hazirmu nomur körsitiwatqan xususiy tiyartir kompizotorliri we sen'etchilirimizning japaliq emgikige héchqachan köz yumushqa bolmaydu, elwette.

Beziler bolsa «küldür, küldür, küldür» deydu, hemde «tamashibinlar külüshnila xalaydu, pikir-tepekkur qilishni xalimaydu» dep tamashibinlirimizni kemsitidu.

Yene beziler, «ma'ashliq memurdin sen'etchi chiqmas» dep heq tapshurulidighan tiyatirlirimizgha zerbe bermekte. Halbuki tiyatir saheside yétiship chiqqan we chiqiwatqan ixtisasliq sen'etchilirimizning barliqi ularning xiyalighimu kirip chiqmaydu.

Bezi zéhni ötkür zatlar bashtin-axir türk tiyatir sen'etchilirining arisida adettin tashqiri tejribige ige kishilerning barliqini qeyt qilishidu. Méning qarishimmu hem shundaq.

Heyran qalarliqi shuki, beziler «hazirqi zamanda héchkim tiyatir yézish bilen shughullanmaydu, tiyatir yazghuchilirimizgha néme bolghandu?» dep xata perez qilishidu. Bu nuqta intayin muhim. Chünki héchqachan yazghuchisiz tiyatir barliqqa kelmeydu. Méningche bu mesilini birlikte hel qilalaymiz. Biraq aldi bilen yazghuchilirimizgha qulaq sélishimiz kérek. Chünki adettin tashqiri tejribe – sawaqlargha ige qimmetlik tiyatir yazghuchilirimiz bar.

Bu ariliqta, bir qisim tiyatir heweskarlirimiz, «burunqi tiyatirlar negimu ketkendu! ashu burunqi oyunlar bilen tiyatir sen'etchiler qeyerde!» déyiship dad-peryat chékishidu. Halbuki etrapqa obdan nezer tashlighanlirida yash tiyatir sen'etchilirini köreleydu, hemde alemshumul özgirishlerni hés qilalaydu. Nöwette yash tiyatir sen'etchiler sehnilerde her xil nomurlarni körsetmekte. Ularning hemmisi shundaq tejribilik we shundaq jesurki, bir yerge jem bolup özlirining özgiche tiyatir nomurlirini yuqiri maharet bilen körsiteleydu, tiyatir yazalaydu, oyniyalaydu we izchil türde türlük tiyatir nomurlirini bimalal orunliyalaydu. Men ularni «heqiqiy tiyatirchilar» dep ataymen. Yene shundaq deymenki, hazirqi kündiki sen'et sahesi türlük qiyinchiliqlargha duch kelgen bolushigha qarimay, türk tiyatiri özining rolini üzlüksiz jari qildurmaqta. Yéngi we zamaniwiy türk tiyatiri mukemmellishish bilen bir waqitta yene, «jön türk-yash türkler ittipaqi» tiyatiri heqqide xush-xewer yetküzmekte. Köpligen zenjir – késhenlerni pachaqlap tashlighan we tashlawatqan özgiche tiyatirning ul eslihe qurulushining tégide insanning eqil-parasiti, bolupmu türk xelqining aliyjanabliqi, insanperwerliki, aliy himmetliki, jesurluqi, qiyinchiliqqa bash egmesliktek aliyjanab rohi, eng müshkül ötkelge duch kelgendimu qilchimu boshashmasliqtek égilmes-sunmas iradisi yatidu.

Ulugh dahi mustafa kemal atatürk öz waqtida: «sen'etchiler shundaq kishilerki, ularning yüzliri goya nurluq quyashqa oxshaydu» déyish arqiliq sen'etchilerning qimmitini yorutup bergenidi. Harmas-talmas sen'etchilirimiz, siler ene shu parlaq nurunglar arqiliq bizning mangidighan yolimizni yorutup berdinglar. Kim néme déyishidin qet'iynezer, tiyatir sehniliri hemmige jawab bolalaydu, elwette. Chünki sehnilerni zilzilige keltürüp, ademni qaynaq héssiyatlargha chömdürüwatqan siler emesmu?

Undaqta chalsun axirqi qongghuraqlar!...Échilsun perdiler!

1948-yili bahar aylirida, parizhda xelq'ara tiyatir instituti qurulidu. Öz waqtida tiyatir instituti teripidin her yili 27-mart küni, «dunya tiyatir bayrimi küni» qilip békitip chiqilghan. Her yili bu institutqa eza döletlerde, 27-mart küni dunya tiyatir bayrimi küni süpitide qizghin tebriklinidu. Türkiyimu xelq'ara tiyatir institutigha eza dölet bolghanliqi üchün, türkiyide her yili 27-mart küni tebriklesh pa'aliyetliri éilip bérilidu. Dunya tiyatir bayrimi küni tunji qétim 1960-yili tebriklen'gen. 27-mart dunya tiyatir bayrimi künide, sehnilerde dikilmatsiye qilinish meqsitide, dunyagha tonulghan meshhur tiyatir sen'etchiliri teripidin tiyatirgha munasiwetlik maqale teyyarlinidu. Pütün xelq'aragha xitab qilin'ghan maqale, xelq'ara tiyatir instituti türkiye tarmiqi teripidin türkchige terjime qilinip, barliq tiyatir sen'etchilirige, sen'et béghidiki kesipdashlargha, axbarat organlirigha ewetilip, sehnilerde dikilmatsiye qilinidu. Heryili 27-mart küni tiyatirlar heqisiz qoyulup kelgen bolup, insanlarning tiyatirgha bolghan tonushini we qiziqishini téximu kücheytish meqset qilinidu. Bu ehwal ta 1977-yilighiche dawam qilidu. 1977-yiligha kelgende stokholumda bir yerge jem bolghan xelq'ara tiyatir instituti kéngishi, dunya tiyatir bayrimi künide dékilmatsiye qilinishi en'enige aylan'ghan maqalining, türkiyining teklipige asasen her döletning özlirining tiyatir sen'etchiliri teripidin qelemge élinishini muwapiq köridu. 1978-yili 27-martta tunji qétim élan qilin'ghan dunya tiyatir bayrimi künige a'it maqalini, özini türk tiyatirigha béghishlighan muhsin ertughrul qelemge alidu.

Insaniyet tarixigha oxshashla uzun tarixqa ige bolghan tiyatir sen'iti, barliq sen'et türliridin terkip tapqan sehne sen'iti. Tiyatir peqet muzikighila emes, belki insanning eqligimu xitab qilidu. Edebiyatqa oxshash peqetla til yaki sözlernila emes, belki konkritliqini asas qilghan halda insandin intayin ustiliq bilen paydilinidu. Öz nidasini insan arqiliq royapqa chiqiridu.

Tiyatir, insanni, insan'gha insan arqiliq chüshendurudighan bir xil sen'et türi bolup, bu sewebtin, pütün dunya tiyatirgha nisbeten bir sehnidin ibaret. Yeni dunya tiyatirning del özi hésaplinidu. Tiyatirning mushundaq qurulmigha ige bolushni peqetla hezim qilalmay kelgen bir qisim kishler tiyatirning mewjutliqini bu dunyadin yoq qilish üchün urunup körgen bolsimu, biraq héchqachan meqsitige yételmidi we yételmeydu. Qedimiy dewiridin tartip ta hazirghiche dawamliship kéliwatqan bir qisim tiyatir ijadiyetliri, buning eng tipik misali bolup hésablinidu, elwette. Hazirqi dewirimizdikidek kichik bolghan tiyatir zalliri öz waqtida yoq idi. Mundaqche qilip éytqanda, u dewirlerde intayin chong bolghan tiyatir zalliri bina qilinatti. 25000 we 30000 kishilik tiyatir zalliri heywet bilen qed kötürüp turatti.. Mesilen, qanche minglighan oyunlar qoyulghan bu heywetlik tiyatirxanilarda...Ochuqraqi, izmir selchuqtiki efes qedimiy tiyatirxanisi, antalyadiki aspendos tiyatirxanisi, side we bergama tiyatirxanisi...Qatarliqlarning hemmisi tamashinbilar bilen tolup tashatti. Bu tiyatirxanilar tamashibinlar gah höngrep yighlap ketse, gah qaqqlap külüp kétishetti. Hemmidin muhim bolghini, sehnide qoyulghan oyunlar heqqide munazire élip bérilip, insanlarni tiyatirgha qiziqturushiqa shara'it hazirlap bériletti. Hazirqi dewrimizdiki tiyatir oyunlirimu burunqi tiyatirlargha oxshash kishini oylandurighan alahidilikke ige, elwette. Tiyatirni hem hayatqa oxshap ketkenliki hemde buning eksiche bolghanliqi üchün qizghin söyimiz. Ré'alliq bilen chüshni perqlendürüshte téngirqap qalghanliqimizdin, chaxchaq bilen rast gepni bir dep, chüshinip qalghanliqkimizdin we toghra bilen yalghanni bir-birige arilashturup qoyghanliqimiz üchün tiyatirni qizghin söyimiz. Chünki tiyatir hayatning del özi yaki sen'etchining xiyali. Tiyatir arqiliq ré'aliqtiki achchiq heqiqetler bilen yüzlishishni, biz duch kelgen türlük qiyinchiliqlargha berdashliq bérishni öginiwalalaymiz. Shuning bilen bir waqitta, bulargha taqabil turushni, bularni tüp yiltizidin özgertishnimu öginiwalalaymiz, xuddi turmushta bashtin kechürwatqinimizdek...

Bügün 27-mart dunya tiyatir bayrimi küni...
Bügün bu bayramning 48-qétimliqi pütkül dunya miqyasida qizghin tebriklenmekte.
Bügün «dunya tiyatir bayrimi küni» bolush süpiti bilen, dunya tiyatir sehniliride alahide we ehmiyetlik bir kün.
Bügün perde shundaq échiliduki, perde échilish bilen teng söygü we méhri-shepqet sadaliri hemme yaqta eks sada yangritidu. Sen'etchilermu cheksiz hayajan ilkide nahayiti rohluq halda her xil tiyatir nomurlirini orunlaydu. Undaqta tamashabinlarchu?
Oyun, sen'etchi we tamashibin bir-biridin esla ayrilalmaydu söyümlük dostlar.
Ular bügünmu bar, etimu bolidu, toghriraqi ular hemishe hemme yerde bolidu. Ornidin turup oyunlarni, oyunchilarni, tiyatirni qizghin tebrikleydu.
Tiyatirgha emgek singdürgen we tiyatirni qizghin söyidighanlarning tomuri mana bu ehmiyetlik künde tiyatir üchün soqidu.
Tiyatir heqqide, oyunlar heqqide, sen'etchiler heqqide qizghin bes-munazire élip bérilmaqta.
Halbuki tiyatirlar bügün perdilirini heqsiz achidu.
Bügün tiyatir zalliri adem déngizigha aylinidu.
Alqish sadaliri pelekke yétip, natiwan yürekler chekszi shat-xuramliqqa chömidu.

Alemshumul sen'et nomurliri arqiliq bizni cheksiz shat-xuramliq déngizida üzdürgenlerge we bundin kéyinmu üzdüridighanlargha köptin-köp minnetdarliq bildürimiz.
**************************

تولۇق ئوقۇش

Türkiye ghazi uniwérsitéti

Ghazi uniwérsitétigha qisqiche nezer


(22-03-2009)-türkiye awazi radi'osi:

Türkiye jumhuriyitining paytexti enqerede yerlik we chet'ellik oqughuchilargha oqush imkaniyiti yaritip bériwatqan ghazi uniwérstéti, qurulush tarixi étibari bilen türkiye jumhuriyitining deslepki mezgillirige toghra kélidighan dangliq uniwérstétlardin biri.

Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi ghazi mustafa kemal atatürkning yolyuruqigha asasen qurulghan ghazi uniwérstéti, 1926-yili «ottura derijilik oqutquchilar telim-terbiye inistitoti» dégen nam bilen qurulghan aliy ma'arip orginining qurulushi bilen teng xizmetke kirishtürüldi.

1926-yili qurulghan bu inistitutning ismi- atatürkning «ghazi»liq unwanigha béghishlinip 1929-yili «ghazi ottura derijilik oqutquchilar mektipi we telim-terbiye inistituti»gha özgertilgen bolsa, 1976-yili «ghazi telim-terbiye inistituti»gha özgertildi. 1935-yili qurulghan enqere aliy téxnikomi we enqere qizlar téxnikomi qatarliq mektepler hemde enqere iqtisadiy we soda penliri akadémiyisi qatarliqlar «ghazi uniwérstéti» istiqbalining parlaq bolushida intayin muhim rol oynidi.

Türkiye xelqi, pütkül memliket miqyasida qanat yaydurulghan wetenni qutquzush urushida ghelibe qilghandin kéyin, iqtisad, jem'iyet we ma'arip qatarliq istratégiyilik sahelerdimu tereqqiyat üchün küresh qilishni qanat yaydurdi. Démek, bu xil tereqqiyatlarda ghazi uniwérstétigha oxshashla bashqa türk aliy ma'arip organlirimu chong rol oynidi.

2009-yiligha kelgende, ghazi uniwérstétigha qarashliq 14 fakultét, 5 aliy téxnikom, 9 kespiy mektep, 35 tetqiqat merkizi we 5 inistitut barliqqa keldi. Ghazi uniwérstétigha qarashliq yene miditsina, pédagogika, dorigerlik, éghiz boshluqi, inzhinirliq, mémarchiliq, iqtisad we igilik bashqurush, xewerlishish, til-edebbiyat, qanunshunasliq, güzel sen'et qatarliq her qaysi fakoltétlarmu türkiye ma'aripigha hesse qoshup kelmekte.

Ghazi uniwérstéti türk jumhuriyetliridin we chet'eldin kelgen 1500 din artuq oqughuchisi bilen 2009-yili eng köp chet'ellik oqughuchi qobul qilghan uniwérstét bolup hésaplinidu. 2009-yili oqughuchi we oqutquchilardin bolup, jem'iy 5000 din köprek magistirlar bilen dokturlarni yétishtürüwatqan aliy ma'arip orgini «ghazi uniwérstéti»ning 50 mingdin artuq oqughuchisi we 3 mingdin köprek oqutquchisi bar.

Hazirqi künde, türkiyidiki eng közge körünerlik aliy ma'arip organliridin biri bolghan ghazi uniwérstéti, ulugh dahi mustafa kemal atatürk körsitip bergen daghdam yolni boylap terqqiyatning eng yuqiri pellisige yétish yolida toxtimay oqughuchi yétishtürmekte. Ilim-pen sahesidiki zor muweppeqiyetliridin sirt ghazi uniwérstétining yene bir özgiche alahidiki, pédagogika fakoltéti jehettin türkiyide eng aldinqi qatarda turidighan uniwérstét bolup hésablinidighanliqidur. Ghazi uniwérstétigha qarashliq sana'et, ghazi ma'arip, kespiy ma'arip, pen-téxnika, soda-sana'et we sayahet qatarliq fakoltétlarmu bar.

Ghazi uniwérstéti- miditsina, éghiz boshluqi, dorigerlik, inzhinirliq-mémarchiliq fakoltétliridin, tenterbiye we muzika bölümlirigiche nurghunlighan fakoltét we aliy téxnikomi bar bolghan ilim-pen we medeniyet-sen'et merkizidur.
Ghazi uniwérstéti- türkiye jumhuriyitining aldinqi qatardiki oqutquchilirini yétishtürüp chiqiwatqan uniwérstétlarning biridur. Tetqiqatchi, ilim-pen we insaniyetke ehmiyet béridighan ixtisasliq xadémlarni yétishtürüp chiqishni meqset qilghan, shundaqla dunyaning her qaysi jayliridiki dangliq uniwérstétlar bilen ilmi tetqiqat tori shekillendürüp, tereqqiyatning tizginini qolida tutup turuwatqan zamaniwi bir uniwérstéttur.

Uchqandek tereqqi qiliwatqan türkiye jumhuriyitining aliy ma'arip organliridin biri bolghan ghazi uniwérstéti, enqere shehrining besh'ewler, emek, gölbashi we maltepe qatarliq rayonliridiki 4 oqutush binasida xizmet bermekte.

Ghazi uniwérstéti, ijtima'iy pa'aliyetler süpitide zamaniwiy we ilghar üskünilerge ige hemde her jehettin oqughuchilargha shara'it yaritip bériwatqan bir bilim merkizidur. Türk sen'et muzikisi, türkshunasliq, tebi'iy hayat mu'essesisi, shaxmat kulubi, naxsha-usul we foto-süret kulubi, alem qatnishi kulubi, folklor guruppisi, tarix tetqiqat guruppisi, pen-téxnika guruppisi, tiyatir ömiki we tenterbiye türliri boyiche échilghan kulub qatarliqlarda, oqughuchilargha her xil xizmetlerni ishlep kelmekte. Kinoxanilardin tartip her xil pa'aliyetler élip bériliwatqan tenterbiye türlirigiche oqughuchilargha keng purset yaritip bériwatqan ghazi uniwérstéti, fizika sahesidimu özgichiliki bilen alahide közge chéliqidighan bir aliy ma'arip apparatidur.

Türkiyining aldinqi qatardiki aliy ma'arip organliridin biri bolghan ghazi uniwérstétining yene bir alahidiliki shuki, türkche bilmeydighanlar üchün qurulghan «türkche oqutush merkizi» ghazi uniwérstétigha a'ittur. Türkiye sirtidin kelgen chet'ellikler we türkche bilmeydighanlar üchün qurulghan ghazi uniwérstéti türkche oqu-oqutush merkizi arqiliq türk medeniyitige we türk tiligha xizmet qilmaqta.

Türkiye türkchisini ögenmekchi bolghanlar üchün muhim bir ma'arip orgini bolghan ghazi uniwérstétining türkche oqu-oqutush merkizi heqqide www.Tomer.Gazi.Edu.Tr intérnét adrisidin téximu köp we tepsili melumatqa érisheleysiz.

Ghazi uniwérstétining özlüksiz ma'arip merkizide yingne bilen dawalash we siyaset kursi qatarliq mutexessislik programmiliridin sirt, tibbi penlerdin soda kesiplirigiche bolghan türlük penler hemde natiqliq, hösnixet qatarliq her xil kurslar échldi. Ghazi uniwérstéti tenterbiye merkizi bolsa, her türlük tenterbiye pa'aliyetlirini élip barghili bolidighan shara'itlargha ige.

*********************************

تولۇق ئوقۇش

Kilimat özgirishi

Kilimat özgirishi we arqa körünüshi


(27-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

2009-yili 8-marttin 11-martqiche bolghan arliqta daniyining paytexti kopénhagénda 2000 alimning ishtirak qilishi bilen «kilmat özgirishi»ge munasiwetlik xelq'araliq yighin chaqirildi. Yiqinning chaqirilish meqsiti bolsa, her qaysi döletlerning kilmat özgirishige munasiwetlik élip barghan xizmetlirini birlikte közdin kechürüsh, öz–ara pikir we uchur almashturush, öz ara hemkarliqni kücheytish we dunyani idare qiliwatqan insanlar bilen idare qiliniwatqanlarning diqqitini mewjut tebi'yi apetler we muhit mesililirige aghdurushtur.

Alimlar yene, 2009-yili dékabirda kopénhagéinda bir yerge jem bolidighan dunya rehberlirige we qarar qilighuchilarning huzurigha sunush meqsitide nöwettiki kilmat özgirishining qaysi basquchqa bérip qalghanliqi heqqide etirapliq bir doklat teyyarlashni bashliwetti.

Emdi döletlik ghazi unwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining bashliqi heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini huzurunglargha sunimiz.

Deslepki melumatlargha asaslan'ghanda, nöwettiki kilmatning özgirish ehwali biz mölcherligendimu éghirraq ehwalda iken. Buningdin burun élip bérilghan tekshtürüshke köre , 21-esirining axirighche déngiz yüzining sewiyisining 59 santmétir örleydighanliqi mölcherlen'gen bolsa, yéqinda élip bérilghan tekshürüshte, bu texmindin ikki hesse artuq örleydighanliqi mölcherlen'gen. Bu texminler antiraktika we grinlandiye qatarliq rayonlarda élip bérilghan tekshürüshler we sün'iy hemrahning wastisi arqiliq érishilgen melumatlargha asaslan'ghan. Buningdin bashqa, atmosféradiki karbon 4 oksdning okyanlarda kislataliq yamghurning peyda bolishigha sewep bolghanliqi we buning tebi'et we kilmatqa tesir élip kelgenliki alahide tekitlen'gen. Bolupmu, köpligen béliq türining tügep kétidighanliqi we béliq miqdarining aziyip kétidighanliqi qeyt qilin'ghan.

Dunyaning témporaturisining issip kétishi bilen muz qatlamliri we muz taghlirining érishke bashlighanliqi, érishke bashlighan muz qatlamliri we muz taghlirining dunyaning kilmatida zor derijide özgirish peyda qilidighanliqi we tebi'iy apetlerning kélip chiqishigha seweb bolidighanliqi, yer shekli déngiz yüzdin töwen bolghan jaylarda yashawatqan insanlarning turalghu jaylirini tashlap chiqip kétishige mejbur bolush qalidighanliqi, muhit we insaniyet tragédiyisining kélip chiqishigha seweb bolidighanliqi mölcherlenmekte.

2009-yili noyabirda chaqirilidighan «kilmat özgirishi»témiliq yighin munasiwiti bilen kopinhagéinda bir yerge jem bolidighan dunya rehberlirining dunyaning yashighili bab kélidighan bir makan süpitide saqlinip qélishi üchün jiddi tedbir qollinishi tolimu zörür. Kilmat özgirishige seweb bolidighan eng muhim amillardin biri bolghan parnik gazining atmosféragha qoyup bérilishining aldini élish tedbirlirini emelge ashurushqa ehmiyet bérilishi intayin muhim orunda turidu. Dunyani eng éghir derijide bulghighan we buning jawabkari tereqqiy tapqan bay döletlerdur. Bu döletler barliq janliqlargha nisbeten özining mes'uliyitini untup qalmasliqi kérek. Kilmatning özgirishige munasiwetlik teb'iy apetlerge her küni dégüdek shahit boliwatimiz. Orman ot apiti, yer shekli déngiz yüzdin töwen bolghan rayonlarda yüz bergen déngiz süyining téship kétishi, tsunami, qoyun we qum köchüsh qatarliq teb'iy apetlerning köpiyip kétishini tebi'etning bizge bergen agahlandurushi, dep chüshünishimz kérek.

Nawada tedbir qollinilmighan teqdirde 10 yildin kéyin yeni 2020-yili yamghurgha chidashliq munbet ziminlarning süpitining 50 pirsent töwenlep kétidighanliqi mölcherlenmekte. Buningdin bashqa, tebi'iy apetlerning sewebi bilen yéza- igilikke bab kélidighan yerning omumiy nisbitining aziyip kétidighanliqi seweblik eslidila namratliqta yashawatqan köpligen rayonlarda ozuq - tülük yétishmesliktek qéyinchiliqqa duch kélidighanliqi közge körünüp turmaqta.

Dunyani idare qiliwatqanlarning bolupmu, amérika qoshma shtatliri, yawropa elliri ittipaqi, rusiye, junggo, yaponiye we hindistan qatarliq dunyaning eng éghir derijide bulghinishigha seweb bolghan döletlerning héch bolmighanda exlaqiy jehettin bolsimu dunyaning halakitige seweb bolidighan muhitning bulghinishini keltürüp chiqiridighan siyasetlerdin derhal wez kichishi we yashash hoquqi bolghan janliqlargha (insanlar, haywanlar, ösümlükler) adimigerchilikning teqezarsi süpitide mu'amile qilishi arzu qilinmaqta. Téximu pakize bolghan bir muhit berpa qilish üchün, mundaqche qilip éytqanda téximu güzel bir dunya berpa qilish üchün muhit asirash pida'ilirini qollap quwetlesh kérek. Bu yashash hoquqigha igen her qandaq bir janliqining buningdin kéyinki hayatini dawamlashturush üchün tolimu zörür.

***************************

تولۇق ئوقۇش

Türkiye bilkent uniwérsitéti

Tunji qétim qurulghan fondi jem'iyet uniwérstéti: bilkent uniwéstéti


(19-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

Türkiye jumhuriyiti aliy ma'arip orginigha qarashliq türk uniwérstétliri, qurulushi jehettin ikki türge ayrilidu. Biri, türkiye jumhuriyiti teripidin qurulghan dölet uniwérstétliri, yene biri meripetperwer zatlarning yardimi arqiliq qurulghan fondi jem'iyet uniwérstétliri.

2009–yili étibari bilen türkiye aliy ma'arip orginigha qarashliq fondi jem'iyet uniwérstétliri töwendikiche:

Ajibadem uniwérstéti,
Atilim uniwérstéti,
Bahcheshehir uniwérstéti,
Bashkent uniwérstéti,
Beykent uniwérstéti,
Bilkent uniwérstéti,
Chagh uniwérstéti,
Chankaya uniwérstéti,
Doghush uniwérstéti,
Fatih uniwérstéti,
Ghazikent uniwérstéti,
Gediz uniwérstéti,
Halich uniwérstéti,
Ishiq uniwérstéti,
Istanbul arel uniwérstéti,
Istanbul aydin uniwérstéti,
Istanbul bilgi uniwérstéti,
Istanbul bilim uniwérstéti,
Istanbul kemerburgaz uniwérstéti,
Istanbul kültür uniwérstéti,
Istanbul sheher uniwérstéti,
Istanbul tijaret uniwérstéti,
Izmir ékonomi uniwérstéti,
Izmir uniwérstéti,
Qadir xas uniwérstéti,
Koch uniwérstéti,
Maltepe uniwérstéti,
Melikshah uniwérstéti,
Okan uniwérstéti,
Özyegin uniwérstéti,
Piri re'is uniwérstéti,
Sabanji uniwérstéti,
Türkiye oadalar we borsalar birligi konomi we teknonoji uniwérstéti,
Ufuk uniwérstéti,
Yashar uniwérstéti,
Yeditepe uniwérstéti,
Yeni yüzyil uniwérstéti,
Zirwe uniwérstéti.

Türkiye jumhuriyiti aliy ma'arip orginigha qarashliq tunji qétim qurulghan xususiy shekildiki fondi jem'iyet uniwérstéti bilkent uniwérstétidur.

Bilkent uniwérstéti - Éhsan doghramaji ma'arip fondi jem'iyiti, éhsan doghramaji sehiye fondi jem'iyiti, éhsan doghramaji ilmiy-tetqiqat fondi jem'iyiti qatarliq jem'iyetlerning ortaq qarar qilishi netijiside 1984-yili 20-öktebir qurulghan.

Bilkent uniwérstéti, nöwette, dunyadiki eng dangliq uniwérstétlar arsida ma'arip sewiyisining yuqiriliqi, ilmiy–tetqiqat we neshir qilghan eserlirining köpliki, medeniyet–sen'et pa'aliyetliri jehettiki sewyisining yuqiriliqi qatarliq sahalerde aldinqi qatarda turidighan bir aliy ma'arip orginidur. Bilkent uniwérstéti, «bilim kenti uniwérstéti»ning qisqartilmisidur.

Bilkent uniwérstéti, 1986–yili 386 neper oqughuchi bilen oqush bashlighan bolup, nöwette, bilkent uniwérstétigha qarashliq 9 fakultét, baklaworluq sewiyiside 2 dane aliy téxnikom, 3 dane kespiy téxnikom, 38 oqu–oqutush programmisi we 6 inistitut, 12 mingdin artuq oqughuchisi bar. Bilkent uniwérstéti, 40 tin artuq dölettin kelgen oqutquchisi bar bolup, bun jehttinmu dunya boyiche dangliq ma'arip merkezliridin biri bolup hésaplinidu.

Bilkent uniwérstétini püttürgenler türkiye we xelq'aradiki dangliq orunlarda xizmetke orunliship, uniwérstétning nopuzining téximu éshishida türtkilik rol oynimaqta. 1988–yili türkiyide melum bir uniwérstét qarimiqida tunji bolup qurulghan ishqa orunlashturush merkizi, oqughuchilar bilen soda dunyasining shirket bashqurghuchilirini tertiplik halda uchrashturup kelmekte.

Bilkent uniwérstéti, dunyadiki dangliq uniwérstétlar bilen oqughuchi almashturush programmisi jehettin kélishim hasil qilmaqta. Bilkent uniwérstéti kélishim hasil qiliwatqan uniwérstétlarning sani künsiri köpiyiwatqan bolup, bu uniwérstétlar arisida amérika qoshma shitatlirining kaliforniye uniwérstéti, gé'orgiye pen–téxnika uniwérstéti, maryland uniwérstéti, washinggton uniwérstéti, michigan uniwérstéti; En'giliyining esseks uniwérstéti, gérmaniyining pforjé'im uniwérstéti bilen konstanz uniwérstéti, italiyining roma uniwérstéti bilen ékolé supéri'éuré dé kommérké dé lélle uniwérstéti, kanadaning mkgil uniwérstéti bilen montré'al uniwérstéti, gollandiyining tilburg uniwérstéti bilen amstérdam uniwérstéti, danimarka(daniye)ning jenubiy danimarka uniwérstéti, isra'iliyining tel ewiw uniwérstéti, yéngi zillandiyining waykato uniwérstéti qatarliq dunyagha dangliq ma'arip organliri bar.

Türkiye jumhuriyiti istatistika idarisining melumatigha qarighanda, élan qilin'ghan eserlerning köpliki, her bir oqutquchigha toghra kélidighan élan qilin'ghan eserler jehettin, bilkent uniwérstéti türkiyidiki uniwérstétlar arisida birinchi orunda turidu.

Bilkent uniwérstétida igilik bashqurush fakultéti, iqtisadiy, idari we ijtima'i penler fakultéti, qanunshunasliq fakultéti, insanshunasliq we edebiyat fakultéti, güzel-sen'et fakultéti, lahiye we mémarchiliq fakultéti, tebi'iy penler fakultéti, muzika fakultéti we sehne sen'etliri fakultéti qatarliq fakultétlar bar.

Türk uniwérstétliri arisida dölet uniwérstétliridin bashqa fondi jem'iyet uniwérstétlirimu qolgha keltürgen muweppeqiyetliri arqiliq muhim orunni igileydu. Fondi jem'iyet uniwérstétliri arisida bilkent uniwérstéti, türkiyide ma'arip saheside nahayiti yuqiri sewiyige yétish bilen bir waqitta, yétishtürüp chiqqan oqughuchiliri arqiliqmu dunyadiki dangliq uniwérstétlar arisida aldinqi qatardin orun élip kelmekte.

Bilkent uniwérstéti, ma'arip we tetqiqat jehettiki muweppeqiyetlirini tekshüshüp éniqlap chiqish üchün qolliniwatqan xelq'ara ölchemlerge ri'aye qilip kelmekte. Oqutquchilarning xelq'ara ilmiy zhornallarda élan qilin'ghan maqalilirining sanining köplüki we bu maqalilardin alimlarning dégüdek paydilinshi buning eng roshen namayendisi, elwette.

Bilkent uniwérstétining derslik tili in'gilizche bolup, oqughuchilar özliri tallaydighan derslerdin sirt bashqa chet'el tillirinimu öginish pursitige ige.
Bilkent uniwérstétining oqutquchi xadimlirining üchte biri chet'ellik.

Dunyaning sanaqliq kütüpxaniliridin birge ige bilkent uniwérstéti, hazirghiche kitab–zhornallar üchün 3 milyun amérika dolliridin artuq meblegh ajratti.

Bilkent uniwérstétida nurghunlighan yerlik we chet'ellik oqughuchilargha oqush yardem puli bérilmekte. Nöwette, bilkent uniwérstétigha tizimgha aldurghan oquchilarning tötte biri oqush yardem puligha érishmekte.

Bilkent uniwérstéti heqqide http://www.Bilkent.Edu.Tr intérnét adrisidin téximu köp we tepsili melumatqa érisheleysiz.
********************************

تولۇق ئوقۇش

Türkiyidiki türkche oqutush tetqiqat merkezliri

Qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche oqutush tetqiqat merkizi bashqarmiliri


(22-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

türkche - dunyadiki eng qedimiy we eng köp sözlishiliwatqan tillarning biridur. Pütkül dunyada türkiye türkchisige bolghan qiziqish kündin–kün'ge ashmaqta. Türkiye türkchisidin ibaret, négizlik, nahayiti bay we bilim tilining oqutulushi toghrisida künsiri yéngi–yéngi xizmetler ishlenmekte. Hemmige melum bolghinidek, til, insanlarning öz'ara chüshinish hasil qilishida türtkilik rol oynaydighan we kem bolsa zadi bolmaydighan tebi'iy bir wastidur.

Hazirqi dunyada ma'arip we telim–terbiye, sen'et, bilim, siyaset, herbiy xizmet, sayahet, medeniyet, soda–tijaret we xewerlishish saheliride ijtima'iy we milliy munasiwetlerning saghlam bir shekilde élip bérilishi üchün, öz ana tilidin bashqa dunyawiy tillardin birini bilishke éhtiyaj bar. Herqandaq bir chet'el tilini öginish démek, yéngi bir insan bolush, démektur. Chet'el tili öginish bolsa, birawning öz ana tilidin bashqa bir til we medeniyet bilen tonushup chiqishi démektur.

Türkiye türkchisi, nöwette türkiyining zamaniwiy we ilghar pen–téxnika wastilirigha tayinip oqutulmaqta.

Türkiye türkchisining chet'ellik oqughuchilargha oqutulushi toghriliq, enqere unwérstétining qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi,
2002–yili neshir qildurghan «hitit chet'ellikler üchün türkche öginish qollanmisi» namliq bir yürüsh eser;
2003–yili murat özbay bilen fexri témizyürek teripidin neshir qildurulghan «türkche ögineyli orxun» namliq bir yürüsh eser;
Ghazi unwérstétining qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche oqutush merkizi bashqarmisi teripidin neshir qildurulghan «chet'ellikler üchün türkche öginish qollanmisi» namliq bir yürüsh eser türkche ögen'güchiler üchün eng muhim menbeler bolup hésablinidu.
Buningdin sirt yene, türkiye türkchisini bilmeydighanlargha türkiye türkchisini ögitish toghrisida ishliniwatqan bashqa xizmetlerge nezirimizni aghdurghinimizda;
Kénan aqyüz teripidin hazirlan'ghan «chet'ellikler üchün türkche sözlishish qollanmisi» namliq eser;
Hüseyin aytach bilen agah önen teripidin hazirlan'ghan «chet'ellikler üchün emeliy qollinilidighan türkche öginish qollanmisi» namliq eser;
Sermet sami uysal teripidin hazirlan'ghan «chet'elliklerge türkche derslik qollanmisi» namliq eser;
Qayajan teripidin hazirlan'ghan «chet'ellikler üchün türkche–in'gilizche izahliq türkche derslik qollanmisi» namliq eser;
Mehmet hen'girmen teripidin hazirlan'ghan «türkche ögineyli» namliq eser qatarliqlarning barliqini chéliqturimiz.

Türkiye türkchisini oqutush meqsitide qurulghan türkiye türkchisini oqutush merkezliri, aliy bilim yurtlirida bilim élish üchün türkiyige kelgen oqughuchilargha ularni qilche zéiktürüp qoymastin, ich–ichidin söyünüp öginidighan, zamaniwiy we qolay usulda türkiye türkchisini oqutush meqsitide qurulghan organlardur. Türkiyige kelgen chet'ellik oqughuchilarning türkiyidiki unwérstétlarda oqush pursitige érishelishi üchün aldi bilen shu unwérstétlarda oqutuluwatqan derslerni toluq chüshinip özleshtüreligüdek derijide türkiye türkchisini bilishliri shert. Ular özlirining shu sewiyige yetkenlikini özliri alidighan diplom yaki shuninggha toghra kélidighan ispat qeghizi arqiliq ishpatlishi shert.

Türkiye türkchisining oqutush ishlirigha, herqaysi unwérstétlarning qarmiqida xizmet ishlewatqan qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche oqutush tetqiqat merkizi bashqarmiliri mes'uldur.

Türkiyide, enqere unwérstéti, ghazi unwérstéti, istanbul unwérstéti we ege unwérstéti qatarliq unwérstétlargha qarashliq jem'iy 4 türkiye türkchisini oqutush merkizi bardur.

Türkiye türkchisining oqutulushida aldinqi qatarda turidighan organlardin biri bolghan enqere unwérstéti mudiriyitige qarashliq enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi, 1984 – yili chet'elliklerge türkche ögitish meqsitide « British Council», «Goethe Institut», «Cervantes» we «Alliance Française» qatarliq dunya boyiche aldinqi qatarda turidighan til we medeniyet merkezlirini ülge qilghan asasta qurulghan. Enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi, shu yillarda, chet'elliklerge türkche oqutush saheside xizmet ishligen tunji we yégane organ bolghan. Tömer, dunyaning herqaysi jaylirida keng xelq ammisi teripidin qolliniliwatqan türkchini bir «lahiye» süpitide qolgha aldi we tetqiqat xizmiti tejribilirige tayinip chet'elliklerge ularning türkchini qolay usulda öginelishi üchün akadémik asas yaritip berdi.

Enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisining qurulush nishani; Türkiyide türkchini chet'el tili süpitide, chet'ellerde bolsa türklerge türkchini ana til süpitide ögitish, türkiyini we türk medeniyitini tonutushtin ibaret.

Türkiye miqyasida jem'iy 10 shöbisi bar bolghan enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi, her yili 55 minggha yéqin oqughuchi yétishtürüp chiqidighan eng ilghar organ bolup hésablinidu.

Enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisining enqerediki qizil'ay we tunali hilmi shöbiliridin bashqa yene istanbul, izmir, bursa, antalya, lanya, trabzon, samsun we déngizli qatarliq 10 shöbisi bar.

Enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi heqqide www.Tomer.Ankara.Edu.Tr intérnét adrisidin toluq melumatqa érisheleysiz.

Türkiye türkchisining bilim we xewerlishish tili süpitide tereqqi qilip, dunyagha keng tarqilishida qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmiliri éytip tügetküsiz derijide hesse qoshti we qoshmaqta. Türkiy jumhuriyetliri bilen türk we qérindash xelqlerdin, shundaqla bashqa döletlerdin türkiyige aliy ma'arip saheside bilim élish üchün kelgen we baklawurluq, magistérliq we dokturluqta oqumaqchi bolghan oqughuchilar tunji bolup qedem basidighan jay mana mushu türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmiliridur.

Türkiye türkchisini bilmeydighan chet'ellik oqughuchilargha türkiye türkchisini puxta ögitidighan we türk medeniyiti bilen türkiye heqqide omumyüzlük melumat bérilidighan türkiye türkchisi til oqutush tetqiqat merkizi bashqarmiliri, zamaniwi til ögitish téxnikiliri we yazma, ün–sin matériyalliridin ünümlük paydilinip, oqughuchilarning til öginishige zor qolayliq yaritip bermekte.

Enqere unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche we chet'el tili oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisining sirtida yene enqerede ghazi unwérstétige qarashliq ghazi unwérstéti qisqiche «tömer» dep atilidighan türkche oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi bar bolup, bu heqte www.Tomer.Gazi.Edu.Tr intérnét adrisidin toluq melumatqa érisheleysiz.
Yene istanbul unwérstétining qisqiche «dilmer» dep atilidighan türkche oqutush tetqiqat merkizi bashqarmisi heqqide www.Istanbul.Edu.Tr/dilmer/ intérnét adrisidin toluq melumatqa érisheleysiz.
Izmirde bolsa türkiye türkchisi oqutushi toghrisida enqere unwérstétigha qarashliq «tömer» ning sirtida yene ege unwérstétige qarashliq türk dunyasi tetqiqat institutidinmu paydilinalaysiz.
Ege unwérstéti türk dunyasi tetqiqat instituti heqqide
http://tdae.Ege.Edu.Tr/ intérnét adrisidin téximu köp melumatqa érisheleysiz.
*********************************

تولۇق ئوقۇش

Türkiyide ma'arip we telim terbiye

Türkiyediki unwérstitlarning qisqiche tarixi, qurulush basquchi, tereqqiyati we nöwettiki ehwali


(22-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

omumen qilip éytqanda, unwérstit, pakultét, aliy téxnikom, institut qatarliq aliy derijilik ma'arip – telim–terbiye we tetqiqat orunlirini öz ichige alghan aliy ma'arip orginidur.

Aliy ma'arip bolsa, ottura derijilik ma'ariptin yuqiri sewiyide telim–terbiye xizmetlirini öz ichige alghan bir organdur. Her bir unwérstét aliy ma'arip orgini hésaplinidu, biraq herqandaq bir aliy ma'arip orgini unwérstét hésaplanmaydu.

Türkiye qanche on ming yilliq tarixi mabeynide ilim–pen we eqil–parasetke da'ima ehmiyet bergen. Bu da'iride türklerning aliy ma'arip éngining nahayiti uzun tarixiy arqa körünüshi bar. Mesilen, türkistan we anadoluda tunji uniwérstitlar 11–esirde qurulushqa bashlighan.

Buxarada 937–yili qurulghan farajek medrisisi;
Qaraxanilar döliti mezgilide semerqentte 1054–yili qurulghan medrise;
Büyük selchuqlu döliti mezgilide baghdatta 1065–yili qurulghan nizamiye medrisisi;
1330–yili osmanli impiriyisining tunji uniwérstéti bolghan iznik medrisisi qatarliqlar türklerning bügünki uniwérstétlirining asasini teshkil qilidighan ma'arip organliridur.
Buningdin sirt yene hazirghiche yétip kelgen
1157–yili tokat we niksarda qurulghan yaghibasan medrisiliri,
1198–yili qurulghan mardin xatuniye medrisisi,
1242–yili qurulghan konya sirchali medrisisi,
1251–yili qurulghan qaratay medrisisi,
1253–yili qurulghan qosh munarliq erzurum medrisisi we
1271–yili qurulghan siwas kök medrisisi qatarliqlar türklerning ilmiy organliridin peqetla birqanchisi, xalas.

Osmanli döliti padishahliridin fatih sultan mehmetning diniy ilimler bilen birge yene pen bilimliriningmu oqutulushi üchün, 1453–yili bina qildurghan fatih medresisi ilmiy orgini, yawropa unwérstétliridiki chérkawlarning kontrolluqidiki ma'arip sistémisining bashqiche tallash shekli süpitide otturigha chiqqan. Osmanli dölitide 1863–yili «darulfunun» dégen nam bilen qurulghan aliy ma'arip orgini 1933–yili istanbul unwérstétigha özgertilgen. 1863–yili qurulghan darulfunun türkiyide zamaniwiy unwérstétlarning asasiy dep qaralmaqta.

Büyük türk imparatorluqliridin bir bolghan osmanli döliti yémirilgendin kéyin qurulghan yéngi we yash türkiye jumhuriyiti, yiraqni köreleydighan lider mustafa kemal atatürkning rehberlikide, peqet urushlarda, shertnamilerde ghelibige érishipla qalmastin yene, jahaletni yéngish, ilim–penni tererqqi qildurush yolidimu mislisiz ghelibilerni qolgha keltürgen. Ulugh dahi atatürk we uning sepdashlirining rehberlikide bashlan'ghuch ma'aripidin unwérstét ma'aripighiche her jehettin nahayiti téz tereqqi qilip, uchqandak algha ilgiriligen türkiye, bügün ma'arip saheside zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürüp, tereqqiyatning yuqiri pellisige yetti. Türk jumhuriyiti, ziyalilar, zaman'gha layiq ilim ehliliri we memliketning herqaysi jayliridiki közni chaqnitidighan unwérstétlar arqiliq ma'arip saheside aldinqi qatarda turidighan döletlerdin biridur.

Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi atatürk, 1933–yili sözligen 10-yil nutqida türkiyining ilim–pen we ma'arip siyasitining ulughwar nishanini belgilep bergen. Mana bu ulughwar nishan, bügünki kün'ge kelgende medeniyet sewiyisining eng yüksek pellisige yétip, pütkül jahan'gha nur chachmaqta. Bu ulughwar nishan'gha yétishning aldinqi sherti, hem ilim–pende hem sen'ette tereqqi qilish, hemde her sahe xelq ammisiningmu éngining östürülüshi, tenqidiy pikirler bilen tonushturulushi we öz özige xoja bolush imkaniyitige ige qilish idi.

Türkiye jumhuriyitining qurghuchisi atatürk, bir tereptin türkiyining musteqilliq urushigha rehberlik qilsa, yene bir tereptin türkiye jumhuriyitining tunji aliy ma'arip organliridin biri bolghan enqere unwérstétining uli süpiide 1921–yili enqere qanunshunasliq pakultétini qurushqa tirishiwatatti.

Ilmiy we aqilane métodlar bilen döletni qaytidin güllendürgen atatürk, memliketning tereqqi qilishi, türk xelqining bextlik we zaman'gha layiq turmush shara'itigha érishishining aldinqi sherti «sawatsizliqni tügitish» dep körsetken. Ataürk, sawatsizliqni tügitish pa'aliyitini keng qanat yaydurush bilen bir waqitta yene, praktikiliq we paydiliq bilimlerge érishishningmu intayin zörürlükini alahide tekitligen. Atatürk, sözligen her xil nutuqliriimu türkiye jumhuriyitining medeniyetlik dunyada qudretlik we nopuzluq bir döletke aylinishining aldinqi shertining ma'arip ikenlikini izchil tekitligen.

Türkiye jumhuriyitining ma'arip xizmitide qolgha keltürgen netijiliridin biri bolsa, 1993–yili «darulfunun» ning bikar qilinip, ornigha istanbul unwérstétining qurulushidur.

Atatürkning neziriyisi we pirinsiplirigha asasen élip bérilidighan islahatlarda unwérstétlargha alahide étibar bérilgen, hemde unwérstétlar ilmiy, pen-téxnika, iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatning kem bolsa bolmaydighan unsurliridin biri dep qarilip, siyasiy bésim ishlitilip qélishning aldi élin'ghan.

Ma'arip we oqu–oqutush ishlirida ejdadlarning en'enisige warisliq qilish intayin muhim amildur. Jem'iyet we döletke xas halda öz xelqni chüshinip yételeydighan we éngini östürüshke tirishidighan ma'arip éngi we sistémisi, nahayiti mustehkem tepekkur en'enisige asasen ornitilishi mumkin. Del bu nuqtidin élip éytqanda, türk tarixi, ma'arip sahesidiki ülgilik ma'aripchilar we nemunilik organlar bilen tolup tashqan bir medeniyettur. Bu négizlik medeniyet xezinisining bibaha jewherliridin ünümlük paydilan'ghan türkiye jumhuriyiti aliy ma'aripta nahayiti zor muweppeqiyetlerni qolgha keltürgen. Mesilen, 1921–yili qurulushi pilanlan'ghan bolsimu, biraq her xil qiyinchiliqlar tüpeyli 1927–yili qurulghan qanunshunasliq pakultéti, 1935–yili til we tarix jughrapiye pakultéti, 1943–yili pen pakultéti, 1945-yili tip pakultéti enqerede oqu–oqutush xizmitini bashliwetken. 1945–yili chiqirilghan qanunda pütkül unwérstétlar oxshash pirinsiplar boyiche idare qilinidu, dep békitilish bilen bir waqitta, ilim–pen we bashqurush ishlirida öz özini idare qilsa bolidu, dep belgilen'gen. Shuning bilen ilim–penning erkinlikige cheklime qoyidighan héchqandaq bir tosalghuning bolmasliqi alahide tekitlen'gen.

Türkiyide 1944–yili istanbul téknologiye unwérstéti, 1946–yili enqere unwérstéti, 1953–yili atatürk unwérstéti, 1955–yili qara déngiz téknologiye unwérstéti, yene 1955–yili ege unwérstéti, 1956–yili ottura sherq téknologiye unwérstéti, 1967–yili hajettepe unwérstéti, 1971–yili boghaz'ichi unwérstéti qurulghan. Bu xil xizmetler kéyinmu izchil dawam qilghan bolup, bügünki türkiye peqet türkiye jumhuriyiti grazhdanlirighila emes, qanche on minglighan chet'elliklergimu oqush imkaniyiti yaritip bériwatqan bir dölet bolup qaldi.

Nöwette türkiye jumhuriyiti, memliketning her qaysi sheherliridiki unwérstétliri arqiliq hem ilim–pen saheside hem ijtima'iy penler saheside özige xas alahidiliklirini uda jari qildurmaqta.

Türkiyining közge körün'gen unwérstétliri heqqide
www.Yok.Gov.Tr
tor adrisidin tepsili melumatqa érisheleysiler.
**************************

تولۇق ئوقۇش

Chanaqqel'e boghuzi urushi zepiri

Chanaqqel'e (dardanél) boghuzi urushi zepirining tarixiy arqa körünüshi


(23-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

2009-yili 19-mart chanaqqel'e (dardanél) boghuzi urushi zepirining 94-yili. Birinchi dunya urushida, osmanli dölitining chanaqqel'e boghizini qolgha keltürüsh we istanbulni ishghal qilish üchün heriketke ötken in'giliz–fransuz ortaq herikitige qarshi élip barghan mudapi'e urushliri chanaqqel'e urushliri, dep atilidu.

Chanaqqel'e zepiri, türk millitining tarixida ghelibe qazan'ghan we selbiy tarixini özgertken zeperlerdin biridur. U shundaq bir zeperdurki, ichki we tashqi düshmenlerning türk millitini yoqitish üchün tirishchanliq körsitiwatqan bir dewrde qolgha keltürgen we türklerning «késel adem» emeslikini, chanaqqel'e boghuzigha hökümran bolushning yuqiri sewiyidiki déngiz küchlirige ige bolush bilenla ishqa ashmaydighanliqini 1915-yili pütün dunyagha körsitip qoyghan zeper boldi...

Türkiyide 1915-yili 18-mart déngiz urushi munasiwiti bilen simwollashqan chanaqqel'e urushliri, eslide 1914-yili 3-noyabirda ittipaqdash küchlerning chanaqqel'e boghuzining tashqi qorghanlirigha qaratqan bombardimanliri bilen bashlap, 1916-yili 9-yanwarda eyni küchlerning qirghaqlirimizni terk qilishi bilen axirlashti.

Osmanli impériyisining zéminlirigha qarshi élip bérilghan bu heriket, 1904-1911-yilliri arisida en'giliyide pilanlan'ghan bolup, 1914-yili awghusttin bashlap, chanaqqel'e boghuzigha kirip–chiqishlar kontrolluq astigha élindi.

1915-yili 19-féwralda chanaqqel'e urushliri resmiy bashlidi. Boghuzning tashqi qorghanliri weyran qilindi. Bombardiman'gha 12 chong urush paraxoti we bashqa paraxotlar ishqa sélindi. Étipaqdash küchler déngiz urushining yéterlik bolmaydighanliqini tonup yetkendin kéyin, quruqluqqa esker chiqirishqa qarar qildi. Hujum 18-martta bashlinidighan boldi.

1915-yili 18-mart küni, düshmenning keng kölemlik hujumi ettigen sa'et 11:00 de bashlidi. Netije shu küni sa'et 17:45 ötkende urush netijilendi. Ikki in'giliz, bir fransuz urush paraxoti chöküp ketti. Bir in'giliz, ikki paraxot éghir talapet kördi, üch paraxot qirghaqqa chékilip kargha kelmey qaldi. Netijide düshmen boghuzni déngiz arqiliq késip ötelmeydighanliqini tonup yetti. Awistraliyidin kanadaghiche bolghan mustemlikiliri astidiki yerlerdin toplan'ghan eskerlermu urushqa chaqirildi. Bu guruppilar ichidiki eng yaxshi urush qilidighan eskerler awstraliye we yéngi zillandiye eskerliri, yeni anzaklar idi.

Dewrimizde anzaklarning newriliri her yili 25-aprilda gelibolugha kélip, anzak yézisida, chanaqqel'e urushida ayrilip qalghan ata –bowilirini murasimlar bilen xatirleydu.

1915-yili 25-aprilda chanaqqel'e urushining eng qanliq toqunushi bashlidi. Seher waqtida in'giliz, fransuz we anzak quruqluq – déngiz qisimliri seddulbehr we ariburnu qirghiqigha esker chiqirishqa bashlidi. Ariburnugha chiqqan we jonkbayérgha qarap ilgiriligen in'giliz qisimliri, mustapa kamal qomandanliq qilghan 19-tümen bilen tirkeshti. May, yun, yul ayliri boyiche qanliq toqunushlar yüz berdi. 9-awghust we 20-awghusttiki keng kölemlik hujum we qoghlap chiqirishlardin kéyin, chanaqqel'ege quruqluqtinmu kirgili bolmaydighanliqini tonup yetken in'giliz we fransuzlar, 1915-yili noyabir éyidin itibaren urushqa xatime birishke qarar qildi we 1916-yili 9-yanwarda eng axirqi düshmen eskerlirimu chikinip chiqip ketti.

Türk eskerliri chanaqqel'ede alte ay boyiche yérim milyon'gha yéqin ghayet zor küchke qarshi turush arqiliq, ittipaqdashlirigha nahayiti zor yardem qilghinidek, birinchi dunya urushining teqdiri we charrusiyining yimirilishide muhim rol oynidi.

Chanaqqel'e urushliri her ikki terep üchün nahayiti zor yoqitishlarni élip keldi. Urush boyiche 300 ming etrapida birleshme qoshun eskiri, 250 mingdek türk eskiri hayatidin ayrildi.

Gelibolu yérim arili tebi'iy we medeniy bayliqlardin sirt, dunya urush tarixi nuqtisidinmu nahayiti zor ehmiyetke ige bolghan chanaqqel'e urushlirining iznaliri we xatirilirini saqlap qélish meqsitide 1973-yili milliy baghche qilip békitildi.

Chanaqqel'e déngiz we quruqluq urushliri bolup ötken yerler gelibolu yérim arilining ichige jaylashqan. Buningdin bashqa chöküp ketken paraxotlar, top oqliri, qorghanlar, qel'eler we istihkamlardin we urush bilen munasiwetlik bashqa yüzligen iz–eserlerdin teshkil tapqan kengri ketken bir orun bilen birge türk shéhitlirining we awstraliye, yéngi zinlandiye, en'gliye we fransuz eskerlirining urush esliheliri we xatiriliri bu yerde mewjuttur.

Her yili gelibolu yérim arili milliy baghchisini ziyaret qilghan minglighan yerlik we chet'ellik sayahetchi, mustapa kemal atatürkning 1934-yilida sözligen munu sözlirini xatirileydu: ‹bu memliketning tupriqida qanlirini tökken in'giliz, fransuz, awistraliyilik, yéngi zinlandiyilik, hindistanliq qehrimanlar, bu yerde dost bir wetenning tupriqidisiler. Xatirjem we sükünat ichide uxlanglar. Siler, mehmetchik (türk eskerliri) bilen birlikte yanmu yan, qoyun–qoyun'gha siler. Uzaq diyarlardin ewladlirini urushqa ewetken anilar; Köz yashliringlarni sürtünglar. Ewladliringlar bizning baghrimizdidur. Huzur ichididur we huzur ichide rahet uxlaydu. Ular bu tupraqlarda janlirini bergendin kéyin, bizning ewladlirimiz boldilar»

Gelibolu yérim arili milliy baghchisi, dewrimizning yash we kelgüsi ewladlirigha tinchliqning qimmitini bayan qilip béridighan, urushning rehimsizlikini körsitip béridighan nahayiti muhim bir tarixiy jaydur.
*******************************

تولۇق ئوقۇش

Bu dölet mana shundaq qurulghan

Bash ministir erdoghan: «türk milliti ötmüshtimu düshmen'ge bash egmigen
We bundin kéyinmu hem qet'iy bash egmeydu» dep söz qildi


(18-03-2009)Türkiye awazi radiyosi:


Milliy azadliq urushining eng muhim asasliridin biri bolghan 18-mart Shihitlirini xatirilesh küni we chaneqqel'e déngiz zepirining 94-yili qizghin Murasimlar bilen xatirilendi. Chanaqqel'ediki murasimlarda söz qilghan bash ministir rejeb tayyib erdoghan, Chanaqqel'e zepirining tengdashsiz dastan ikenlikini éytti.

Antanta döletliri 1915-yili osman impiratorliqining paytexti istanbulni Ishghal qilish pilanining halqiliq basquchi süpitide, eng katta déngiz armiye Etretlirini ishqa sélip, chanaqel'e boghuzidin bösüp ötüsh üchün Tériship baqqan idi.

Biraq türk armiyisi maddiy imkaniyetlirining shunche yétersizlikige pisent Qilmastin, düshmenning zamaniwi qorallar bilen qilghan hujumlirigha taqabil turdi. Hemde 1915-yili 18-martta dunyaning eng küchlük déngiz qoshunini Weyran qilip, chaneqqel'e boghuzida sugha gherq qildi.

Chanaqqel'ede intayin muhim déngiz zepirini qolgha keltürgen türk armiyisi, Shuningdin kéyinki frontlarda quruqluqtin qilin'ghan hujumlargha qarshi özini Mudapi'e qilish üchün intayin éghir qanliq bedellerni tölidi.

Türk armiyisini déngiz urushi bilen yéngelmeydighanliqini chüshünüp yetken Awstraliye we yéngi zillandiyening birleshme armiyisining anzak qismi 25-april we 6-awghust künliri geli bolu yérim ariligha Esker chiqirip eng qanliq urush bashlidi.
Shuning bilen dunyaning eng tar urush meydanida ajayip qanliq gireleshme Urush yüz berdi.

Mustapa kamalning «men silerni hujum qilishqa emes, ölüshke buyruymen» Dégen sözi bilen bashlan'ghan we tarix sehipilirige altun herpler bilen yézilghan Quruqluq urushi türklerning jasaritini we chungqur weten söygüsini Menggüge namayan qildi.

Bu urushta 500 ming kishi hayatidin ayrildi. Jem'iy 253 ming shehitni Qurban bérish arqiliq wetinini qoghdighan jesur türk xelqining bu shanliq Tarixi dunyaning her qaysi jayliridiki mustemlike döletlerning Azadliq urushlirigha örnek boldi.

Chanaqqel'e 18-mart tenterbiye zalida chanaqqel'e déngiz zepirining 94-yilini
Tebriklesh munasiwiti bilen tünji qétim murasim ötküzüldi.
Murasimda bash ministir rejeb tayyib ordoghan, chanaqqel'e zepirining Tengdashsiz bir dastan ikenlikini we bu dastanni yazghan qehrimanlarningmu Menggü hayat ikenlikini jakarlidi.

Musteqilliq urushining neqeder muhim ehmiyetke ige ikenliki Tekitlinip turishi lazimliqini qeyt qilghan bash ministir erdoghan, «türk milliti ötmüshtimu düshmen'ge bash egmigen we bundin Kéyinmu hem qet'iy bash egmeydu» dep söz qildi.

Intayin köp sandiki xelq ammisi qatnashqan bu murasimda shé'irlar oquldi, Xelq oyunliri körsitildi.
************************************

تولۇق ئوقۇش

TRT awaz téléwiziye qanili resmi échildi

TRT awaz téléwiziye qanili türk dunyasini boylap resmi sin tarqitishni bashlidi


(21-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


Ottura asiyadin balqanlar (balqan rayoni) ghiche, kafkasyadin uyghur rayonighiche sozulghan payansiz térrotériyidiki 250 milyun kishige xitab qilidighan qanalning ismini jumhur re'isi abdullah gül élan qildi.

TRT awaz téléwiziye qanili tarqitishqa bashlash munasiwiti bilen anadolu (anatoliye) sen'et kulubida resmi murasim ötküzüldi.

Murasimgha türkiye jumhuriyiti jumhur re'isi abdullah gül , türkiye parlaménti bashliqi köksal toptan, dölet ministiri mehmet aydin, medeniyet we sayahet ministiri ertughrul günay, asasiy qanun mehkimisining bir qisim ezaliri, türkiye jumhuriyiti aliy ma'arip orgini bashliqi proféssor yusuf ziya özkan, bash ministirlik meslihetchisi efkan ala, enqere walisi kemal önal, türkiye jumhuriyiti jumhur re'islik sariyi bash katipi mustafa isen, türkiye radi'o–téléwiziye bash idarisi bashliqi ibrahim shahin, anadolu agéntliqi diréktorlar uyushmisi bashliqi, qoshumche bash diréktor hilmi ben'gi, chet'el elchixanilarning wekilliri we köpligen méhmanlar teklip bilen qatnashti.

TRT awazi téléwiziye qanilining échilish murasimi türkiye jumhuriyiti jumhur re'isi abdullah gülning «TRT awaz qanili, pütkül türk dunyasining awazi(sadasi)gha wekillik qilidu» dégen sadasi arqiliq bashlandi.

Jumhur re'isi abdullah gül, «TRT awaz qanili, pütkül türk dunyasini birgewdileshtürüpla qalmastin, yene til we hés–tuyghu jehettinmu türkiy tilda sözlishidighan milletlerni bir–birige chemberches baghlaydu, hemde köp tilni téximu küchke ige qilip, xewerlishish we alaqe jehettin ishlirimizni téximu qolaylashturidu» dédi.

Jumhur re'isi abdullah gül, qanalning échilish murasimining noruz bayrimigha toghra kélip qélishining tolimu xushallinarliq bir ish ikenlikini bildürüp mundaq dédi: «türk dunyasining herqaysi bolung-puchqaqlirida qutliniwatqan we hemmimiz birlikte tebriklewatqan noruz bayrimi künide, ochuqraqi bizge illiq bahardin xush – xewer yetküzüwatqan, beriket we molchiliqtin bisharet bériwatqan, ghelibe sadasi yangritiwatqan noruz bayrimida bundaq bir qanalning tarqitishqa bashlinishi hemmimizni cheksiz shatliqqa chömdürdi. Noruz tinchliq élip kélidu, huzur–halawet chillap, qérindashliq rishtisi ornitidu, shundaqla mol beriket élip kélidu, yene kélip u bizge xush–xewer yetküzidu. Mundaq qutluq künde, TRT bizge yép–yéngi xush–xewer yetküzgen boldi. Bu qanalning tarqitishqa bashlighanliqini qizghin tebrikleymen. Xeyrlik bolushigha we nishanigha yétishige chin könglümdin tilekdashmen»

Balqanlar, kafkasya we ottura asiyaning sadasi bolidighan TRT awaz qanili ezerbeyjan türkchisi, qazaqche, qirghizche, özbékche we türkmenche qatarliq tillarda programma tarqitidu.

Ékranning astinqi qismida türkche izahat bérilidighan programmilar yuqirida tilgha élin'ghan döletlerning diktorliri teripidin ékran'gha kélidu.

Murasimda köpligen döletlerning dangliq naxsha–usul cholpanliri her xil naxsha – usul nomurlirini orunlidi, tentenilik dawamlashqan murasim türkiyining dunyagha dangliq naxsha–usul cholpini tarkanning naxshisi arqiliq axirlashti.
******************************

تولۇق ئوقۇش

Türk dunyasigha bérilgen eng katta noruzluq sowghat

TRT noruzni yéngi qanal échish bilen tebrikleydu


(20-03-2009)Türkiye awazi radi'osi xewiri:


TRT 2009-yili 21-martta milyonlighan kishilerni baghrigha basidighan yene bir yéngiliqqa qedem basidu. Ismi hazirche hemmige yéngiliq bolsun üchün mexpi totuliwatqan TRT ning yéngi qanili, balqan rayonidin ottura asiyaghiche, ottura sherqtin kawkaz rayonigha qeder sozulghan keng ketken zémin'gha tarqitish béridu. Yéngi qanalning ismi bash ministir erdoghan teripidin élan qilinidu.

Köp tilliq radi'o–téléwiziye qanalliri bilen bashlamchi bolup kétiwatqan TRT, yéngi qanili arqiliq ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we türkmenistan'gha munasiwetlik programmiliri bilen 250 milyon kishige xitab qilidu.
Mezkur qanal, 27 dölet we 13 aptonum rayondiki texminen 250 milyon nopusqa ige keng ketken zémin'gha xitab qilidiken.
Dunyaning her qaysi jayliridiki türkiy tilarda sözlishidighan we ortaq medeniyetke ige barliq xelqler bu qanalning wasitisi bilen uchirishidu.
Qazaqistandin yunanistan (gritsiye) ghiche, junggo ‹uyghur aptonum rayoni›din afghanistan'ghiche bolghan keng zéminda, téléwor körgüchiler bilen didarlishidighan mezkur qanalning nahayiti köp yéngiliqlarni birlikte élip kélishi mölcherlenmekte.
Türkche ikran asti xet terjimisimu bérilidighan programmilarni mezkur döletlerning déktorliri bilen sonidu.
Yuqiriqi döletlerning özige xas alahidiliklirimu bu qanalda orun alidu.
Yéngi qanalda medeniyet–sen'et, rayon'gha alaqidar programmilar we muzikilar bilen birge, türk tilimu ögitilidu.
Yéngi qanalining échilish murasimi üchün türk dunyasida ajayip güzel murasimlar bilen tebrikliniwatqan noruz küni, yeni 21-mart küni tallandi.
Échilish murasimigha jumhur re'isi abdullah gül, bash ministir rejep tayyip erdoghan, ministirlar, we yuqiri derijilik rehberler bilen birge köp sandiki chet'ellik méhmanlar ishtrak qilidighan qanalning ismi bash ministir erdoghan teripidin élan qilinidu.
Türkiyde noruz pa'aliyetliri 21-mart türkiye waqti ettigen sa'et 6 de bashlinidu.
Yéngi qanalning tarqitish da'irisige kiridighan döletlerdin bezi kishiler neq meydan tarqitishigha qatnishidu.
Yéngi qanal, bu döletlerdiki sen'etchi we xelq usulchilirining ishtirak qilishi arqisida 12 sa'et dawamlishidighan alahide programmisi bilen tarqitish hayatini bashlaydu.
Kech terepte qanalning resmiy échilishi we logo almashturush bilen tebriklesh pa'aliyiti bashlinidu.
Tebriklesh pa'aliyitining axirida türkiyining naxsha cholpini tarkan sehnige chiqidu.

Türk dunyasigha bérilgen yene bir noruzluq sowghat:
uyghur tor qamusining qurulushidur.
Uyghur tor qamusining menzili:
Http://www.Uyghurqamus.Cn/uy/index.Php
************************************

تولۇق ئوقۇش

Din we yashliq (1)

Muhebbet, adalet we tinchliq


(23-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


Ulugh allahtin tileydighinimiz dunyayimizning insanlar insandek yashiyalaydighan, muhebbet, adalet we tinchliq mewjutluqini saqlap turalaydighan bir dunyagha aylinishidin ibarettur.

Shunisi iniqki, buning emelge éshishi üchün aldi bilen insanning, muhebbetning, adalet we tinchliqning némidin ibaret ikenlikini bilish we teqezzalirini jayida orundash lazim. Bu peqet allahqa nisbeten saghlam ishench tikliyeligendila andin mumkin bolidu. Chünki insanning étiqad dunyasi roshen bolmay turup, saghlam we menggülük yaxshi ishlarni wujudqa chiqéralishi qéyin'gha toxtaydu.

Allahqa bolghan ishench insan'gha nisbeten ka'inatning we hayatning menisi démektur. Insan ka'inatta öz mewjutluqigha ehmiyet béridighan birdin bir mexluqtur. Bu mewjutluqni tonush insanni özining ka'inattiki ornini tépishqa ündeydu. Insan özining yaritilghan mexluq ikenlikini hésqa tayinip bilip yétidu. Eqil insan'gha ka'inattiki her bir mexluqning bir yaratquchisi barliqini roshenleshtürüp béridu. Eqil, hés we tejribe teng birlikte tesir qilghan chaghda insan wehiyning yardimige muhtajliqini hés qilishqa bashlaydu. Shundaq qilip, eslidinla insanning wujudida mewjut bir yaratquchining barliqigha bolghan iman, wehiyning, eqilning, hés tuyghuning, tejribe we bilimning nuri astida otturigha chiqidu yaki bilish derijisige bérip yétidu.

Heqiqettin élip éytqanda, ilahning barliqigha bolghan iman, eslidinla insanning xémirturichida mexpi talant süpitide mewjut bolghan özlik éngi bilen tebi'et, bilim, eqil, tejribe yéghindisining wehiyge yughurlishi we wehiy bilen mu'eyyenlishishi arqiliq pütünleshken ishenchtin ibarettur.

Ilah goya özining barliqidin ibaret tüp heqiqetke insanlarning japaliq térishish arqiliq yétip kélelishini xalighandek bir xil menide gheyb perdisige yoshurun'ghandek melum bolidu. Insan azraq tepekkür qilidighanla bolsa, be'eyni «intayin mexpisen ghayet ashkarliqingdin» déyilginidek, hem ilahning ghayet ashkara ikenlikini hem yetkili bolmaydighan intayin mexpi ikenlikini tengla hés qilishqa bashlaydu. Bu yerde insanni hem ichige tartip kérip kétiwatqan hem uzaqlashturiwatqan bir halet shekillen'gen bolidu.

Allahqa yéqin bolush, intayin yuqiri derijilik iddiyiwiy pakliq we yükseklikning hazirlap chiqqan muhitida hor irade bilen ishqa ashidighan yaxshi, salih emeller arqiliq qolgha keltürgili bolidighan bir munasiwettur. Buningda muhim bolghini insanning allahqa bolghan tonushining we allahning rehmet supitining nurigha chömülüp kétidighan halgha kelgen bolishidur. Insan allahqa bolghan tonushi yükselgensiri özini goya ilahiy bixeterlik qorghini ichide turghandek hés qilishqa bashlaydu. Shunga mutesewwuplarning «allahqa fanah bolush» dégen rohi halitini «insanning idiyiwi yükseklikining ilahiy siziqqa yetkenliki» dep qaytidin izahlash mumkin.

Derweqe, insan ilah bilen bolghan munasiwette her da'im insan piti qéliwéridu. Biraq ang sewiyisining yuqiri bir derijige érishishi insan'gha yéngi imkanlarni yaritip bérishi mumkin. Ene shu chaghdila insanning oy pikri we emelliridiki ilahiy rehmetning hessisi téximu roshen halda ipadilinip körünishi mumkin. Eslide allahning rehmiti we yardimi pütün insanlargha oxshash musapide bolup, insan allahqa qanche yéqinlashqansiri ilahiy rehmetning imkanliridin shu qeder köp menpe'etlineleydighan bolidu.

Insanning allah bilen bolghan munasiwet yolini insan'gha wehiy ögitidu. Wehiy bolsa, peqet peyghembergila xas bir alaqe wasitisi bolup, eng axirqi peyghembirimiz muhemmed eleyhissalamgha kelgen wehiyler allah tereptin insanlargha sunulghan eng axirqi ilahiy kitab bolup hésablinidu.

Allahning barliqigha ishinish insan'gha nisbeten eng asasliq orundiki angliq tallashtur. Herbir insan mewjutluqining muhim teqezzasi süpitide bir yaratquchining barliqini hés qilmay qalmaydu. Bu insanning wujudida mewjut, sadda tebi'iy étiqattur. Insan yashawatqan ijtima'iy muhit, a'ile asasliq orunda turghan halda bashqa yéqinlirining közqarishi, tutqan yoli, pozitsiye, telqinliri insan wujudidiki mexpi talant süpitide mewjut yaratquchigha bolghan imanning yüksek bilish derijisige kötürilishini ishqa ashuridu. Étiqadning yüksek bilish derijisige chiqishi tebi'iy halda bir türküm mesile we so'allarni özi bilen birlikte élip kélidu. Hemmila insan baliliqidin yashliqigha qedem qoyghiche undaq yaki mundaq shubhilerge mubtila bolup baqidu. Mana bu shübhe krizisliri saghlam bir shekilde chüshendürülgende kishi imanning tetqiq pellisige yükselgen bolidu. Téximu ochuq qilip éytqanda teqlid basquchida turiwatqan iman tetqiq pellisige, etrapliq tekshürüp tetqiq qilishni özige asas qilghan puxta iman bolush derijisige yetken bolidu.

Iman ”ishendim“ yaki ”ishinimen“ dep qoyush bilenla pütidighan birdemlik qarar emes, iman insanning öz mewjutluqini hés qilishi bilen bashlinip, ömür boyi toxtimay yéngilinip tereqqi qilip da'imliqqa aylinidu. Imanning asasida ishinishke tigishlik xususlargha da'ir bilim yer alghan. Shunga bilim bolmay turup iman bolmaydu. ”allahqa iman éytish“ déyilgende, bu bilim, belki bu sezgü désimu bolidighan yaratquchining mewjutluqi heqqide insanning wujudida yer alghan mexpi bilim mukemmelliship, özige xas orunni hasil qilghan bolidu. Allahqa ishinishni xalighan herqandaq kishi allahning barliqigha da'ir chüshenchisini peqet peyghemberlerge ewetilgen wehiy arqiliqla téximu roshen mu'eyyen halgha keltüreleydu. Iman heqqidiki bilim hergizmu abistrakit chüshenche emes, bu bilimning iman'gha aylinishi üchün insaniy eqil asasqa ige qilin'ghan bolishi we insanning hör iradisi bilen pütünleshtürilip, ”ishiq“ning da'irisinimu uning ichige sighdurghan shekilde yéngidin bina qilinishi lazim. Qedimqi alimlarning imanni «bilish we testiqlash» dep teripligenlikimu insanning hor iradisi rol oynimay turup, imanning hergiz ishqa ashmaydighanliqi terepke isharet qilin'ghanliqtur.

Hörmetlik radi'o anglighuchi qérindashlar! yashliq we din namliq bu progirammimizning asasliq meqsiti islamning alemshumul güzelliklirini bilim nuri astida silerge yetküzüshke térishishtin ibarettur. Silergimu melumki, güzellikler qanche ortaqlashqanche shunche berket tapidu.

Shu tapta insanlarning söygüge we tinchliqqa her zamandikidinmu bekrek éhtiyaji bar. Mana bu nuqtidin islam alemshumulliqi bilen her zaman insaniyet üchün yingi bir ümüdke aylan'ghusi. Bizler islamni ilmiy yol bilen saghlam chüshinip yételisek, bu pütün insaniyet muhtaj boliwatqan ilghar angning yétilgenliki bolüp qalidu insha'allah.

Menbe: türkiye awazi radi'osi www.Trtuyghur.Com
**************************************

تولۇق ئوقۇش

Din we dunya (2)

Allahqa iman keltürüsh we bext


(22-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


insan mu'eyyen nersilerge iman keltüridighan bir mewjutluqtur.
Biz kündilik hayatta istimal qilidighan ‹ishinish› sözining dindiki menisi ‹iman›dur. Iman sözining menisi, bir nersining barliqini yaki toghriliqini qet'iy shekilde qobul qilish, démektur. Bir diniy uqum süpitide iman, allahning barliqi we birlikini qubul qilish, dégen menini ipadileydu. Hezriti muhemmed eleyhissalamning allahning peyghembiri ikenlikini qobul qilishmu, imanning da'irisige kiridu.

Hezriti muhemmed eleyhissalamning peyghemberlikige iman keltürüsh dégenlik, uning allah teripidin insanlargha élip kelgen hemme nersisining rastliqini qubul qilish dégenlik bolidu. Bu seweptin imanning asasi, hezriti peyghember telim bergen barliq nersilerning rastliqini testiqlashtur. Mu'eyyen asas we prinsiplarning rastliqini qubul qilish bolsa, insanning qelbide yaki könglide emeliyleshken bir ehwaldrur. Insanning ichki dunyasidiki özgirishlerni toluq halette peqet janabi allahla bilip yételeydu. Bu seweptin insanning iman éytqanliqini éytishi we yurush–turush haligha keltürishi, iman éytqan yaki éytmighanliqining kishiler teripidin bilinishi noqtisidinmu muhimdur.

Janabi allahning barliqi we birlikini, muhemmed eleyhissalamning peyghemberlikini we telimatlirining toghriliqini qelbi bilen testiqlighan kishi iman éytqan bolidu. Bu kishining din tilidiki ismi ‹mömin›dur. Qelbiy arqiliq heqiqiy yusunda ishenmigen turup, oxshash bolmighan sewepler tüpeyli iman éytqanliqini éytqan kishi bolsa, iman éytqan bolmaydu. Bu shekilde heriket qilghan kishining dindiki ismi ‹munapiq›tur. Ikki yüzlimichilik qilish we semimiy bolmasliq dégen menini ipadileydighan munapiqliq, dinimizda nahayiti éghir gunahtur.

Qisqiche qilip éytqanda iman, asas itibari bilen bir qelb we köngül mesilisidur. Köngül mesilisi bolghanliqi üchün, uning asasida söygü we teshebbuskarliq bilen bérilish bardur. Shunga, mejburlash we qorqutush bilen insanlar iman éytqan bolmaydu. Dinning asasi iman, imanning asasiy söygü bolghanliqi üchün, beqere sürisining 256-ayitide ‹dinda zorlash yoqtur› déyilgen.

Bir köngül mesilisi bolghan imanning royapqa chiqalishi üchün, iman keltürilidighan nersiler aldi bilen tonulghan bolushi lazim. Chünki insanning özi bilmeydighan bir nersini yaxshi körishi, uninggha iman keltürishi mumkin emes. Janabi allahning yaratqan mexluqliri üchün qanchilik merhemetlik, qanchilik himayikar we qanchilik közetküchi ikenlikini bilmeydighan bir kishining, uni mukemmel shekilde söyüsh arqiliq uninggha toluq shekilde iman keltürishi mumkin bolmay qalidu. Allahqa ishenmeydighan nahayiti köp insan, allahqa munasiwetlik saghlam melumatlargha ige bolmighanliqliri üchün, iman éytishmaydu. Dinning eng muhim wezipisimu, insan'gha némilerge we qandaq ishinishni körsitip bérish we ögitishtin ibarettur.

Dinimiz némige we qandaq ishinidighanliqimizni bizge qur'an kerim arqiliq ögitidu. Shunga, her bir mömin qur'an kerimni, bir diniy bilim menbesi süpitide nahayiti diqqet bilen oqushi we oqughanlirining menilirinimu terjimilerge qarap öginishke tirishishi lazim. Bundaq qilish uning mömin bolushining bir teqezzasidur.

Insan hem bilish hem ishinishke muhtajdur. Insandiki ishinish we bilishke nisbeten éhtiyaj hés qilishi uning toghma xususiyitidur. Dunyada héchqandaq bir nersige ishenmeydighan birini tépish mumkin emes. Din'gha ishenmigen kishi xata eqidilerge ishinidu. Mu'eyyen bir din'gha ishenmeydighan kishi, ikkinchi bir din'gha ishinidu. Héchqandaq din'gha ishenmeydighan kishiningmu, özige köre bir qatar aldin bergen hökümliri, mölcherliri bar. Insanning mewjut bolushi bilen parallil halda mewjut boliwatqan mezkur ishinish éhtiyajini toghra shekilde qamdaydighan nerse dindur. Dinning bu éhtiyajni qamdishi, yaxshi diniy telim–terbiye élish arqiliq ishqa ashidu.

Din toghra ögitilmigen, yaxshi diniy telim–terbiye bérilmigen jaylarda xata étiqadqa ége kishiler köpiydu. Bir terepte héchnersige ishenmeydighanliqini éytip turushsimu, batil étiqadlargha ége kishilerni uchratqili bolidu. Yene bir terepte, din namidin ichi bosh imanlargha we xurapatliqlargha ishinidighan insanlar uchraydu. Iman we imansizliq nami astida, pétip qélishi mumkin bolghan her xil xataliqlardin insanni qutquzidighan nerse dindur. Dinning bu rolini jari qilduralishi bolsa, yaxshi bir oqu–oqutush arqiliq royapqa chiqidu.

biz tilgha élip ötken iman éytish éhtiyajini her bir insan öz ichide hés qilidu. Iman, insan'gha bashqa héchqandaq bir nerse teqdim qilalmaydighan küchlük we mukemmel derijidiki xatirjemlik tuyghusi bexsh étidu. Insanning hayatini saghlam shekilde dawamlashturalishi üchün, özini xatirjem hés qilishi zörürdur. Chünki insan tamamen kontrolliqi asitigha alalmighan bir maddiy dunya ichide yashaydu. Dunyada her nersining insanning arzusigha köre yurushmeydighanliqi hemmige melumdur. Insan qulgha keltürüshni xalighan nahayiti köp nersilerge ége bolalmasliqi mumkin. Yaxshi körgen hemme nersini qolgha keltürelmesliki mumkin. Buninggha oxshash ehwallar insanni bextsiz we bi'aram qilidu.

Buningdin bashqa, insanning her waqit késel bolup qélishi we her waqit ölümning penjisige chüshüp qélishi torghanla gep. Xususen ölüm, insanda barliqini yoqitip qoyush qorqunchini peyda qilidu. Ölümni oylimasliq bolsa, insan üchün élip éytqanda mumkin emes bir xil ehwaldur. Chünki ölümdin qorqush bir xil insani toyghudur. Shunga, her qandaq bir insanda mu'eyyen derijide ölüm endishisi bar. Bu qorqush we endishe bolsa, insanni ümidsizliq we xatirjemsizlikke élip baridu.

imanning insan üchün oynaydighan eng muhim roli, uni yoqirida bayan qilghan her türlük ümidsizlik we xatirjemsizliktin qoshquzushtur. Chünki iman insan'gha cheksiz xatirjemlik we amanliq toyghusi bexish étidu. Allahqa iman keltürgen bir kishi, her xil xeter we bi'aramliqqa düch kelgende, allahning himayisi asitigha kirgen bolidu. Hemmige qadir, méhriban we meghpiret qilghuchi, rahman we rehim bolghan janabi allahqa ishen'gen kishi, barliq endishilerdin qortulidu.

Allahning barliqigha pütün qelbi bilen iman keltürgen, dunyadiki hemme nersining, uning nazariti asitida ikenlikini bilidighan bir insanda, her xil shumluq we xapiliqning ornini xoshalliq we xatirjemlik igelleydu. Chünki allahqa iman keltürgen kishi, bu imanning teqezzasi süpitide, insan bolush teqezza qilidighan wezipilirini jayida urundaydu. Hayatini her türlük mes'uliyet we belgülimilerni ada qilish bilen ötküzidu. Insan bolush süpiti bilen, qolidin kelgen ishlarni qilghandin kéyinmu, hayatta düch kélip qélishi mumkin bolghan kélishmeslikler aldida allahqa séghinidu. Shundaq qilip, allahqa bolghan imani, ri'al menidiki huzur we bextning heqiqiy menbesige aylinidu.

Menbe: türkiye awazi radi'osi www.Trtuyghur.Com
*****************************************

تولۇق ئوقۇش

Din we dunya (1)

Islamda a'ile


(18-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


bashqa janliqlargha sélishturghanda, insanning neqeder perqliq we özgiche alahidiliklerge ige ikenliki nahayiti éniq bir mesile. Heqiqetenmu, janabi allah insanni, hemme jehettin eng güzel shekilde yaratti. Bashqa mexluqatlardin perqliq bolghan insan tepekkur qilidighan, sözliyeleydighan, yaritilishining hékmiti heqqide izdinidighan we turmush qurup, a'ile berpa qilidighan yigane janliqtur. Insanlarning bashqa janliqlardin perqliq halda, turmush qurushni bir organ haligha keltürishi, alahide küch chiqirip tetqiq qilinishi kérek bolghan bir mesilidur.

Aldi bilen shuni tilgha élishimiz kérekki, insanning turmush qurup, a'ile berpa qilish alahidiliki, uning yaritilishidin kelgen bir xil ehwaldur. Insanning mewjut bolush shertliri uning bir a'ile bolup yashishini teqezza qilidu. Janabi allah, hezriti adem bilen hezriti hewwa otturisigha bir meniwiy söygü we méhri-shepqet munasiwiti orunlashturulghan bolup, qur'an kerimning rum süriside munu shekilde bayan qilinidu: «ayallar bilen unsi–ülpet élishinglar üchün, ularni silerning öz tipinglardin yaratqanliqi, aranglarda méhr muhebbet ornatqanliqi allahning kamali qudritini körsitidighan alametliridindur, pikir yürgüzidighan qewm üchün, shek shübhisizki, buningda nurghun ibretler bar»(rum sürisi, 21-ayet)

Ayal kishi bilen er kishi otturisidiki bu söygü we hésdashliqlardin, öylinip a'ile qurush istiki apiride bolidu. Shundaq qilip, ismigha ‹a'ile› dep nam bérilgen nahayiti ehmiyetlik bir organ otturigha chiqidu.

Umumlashqan meniside a'ile, neseb we nigahning wasitisi bilen bir yerge jem bolghan, bir bayraq astigha toplan'ghan kishiler toplimi, démektor. Bu noqtidin qarighanda, a'ile jem'iyetning nigizidur. Bir milletning mewjutliqi, huzur - halawiti, tinchliqi we intizami, a'ilidiki huzur–halawet, xatirjemlik we intizamigha munasiwetlik bolidu. Chünki, bir jem'iyette a'ililer xoshal–xoram, xatirjem we tertip–intizam ichide bolsa, jem'iyetmu xoshal-xoram, xatirjem we tertip–intizam ichide dégenlik bolidu.

Milletlerning birliki, pütünligi we saghlamliqimu, u milletni meydan'gha keltürgen a'ililerning pütünligi we saghlamliqi bilen munasiwetliktur. Shunga, shundaq déyishke boliduki, a'ilining nigizi qanchilik saghlam asaslar üstige qurulsa, jem'iyetmu shunchilik saghlam we küchlük bolidu. Bu seweplik milletlerning birlik we pütünlikining parchilinish jeryani, a'ilidiki xoshalliq we intizamning oxshash bolmighan sewepler tüpeyli bozulishi bilen bashlinidu. Chünki, a'ile kishiliri otturisidiki meniwiy munasiwetlerning üzülishi dégenlik, bir menide, milletning birlikining parchilinishqa qarap yüzlinishi, dégenlik bolidu. Nesli buzulghan, yashliri milliy we meniwiy tayanchliridin uzaqliship ketken milletlerning chirish basquchigha kiridighanliqi hemmige melumdur.

Insanning bext–sa'aditini ghaye qilghan ulugh dinimizning, a'ilige intayin küchlük shekilde ehmiyet béridighanliqi hemmige tonushluq ri'alliqtur. Chünki, yekke–yekke insanlarning bext-sa'aditi a'ilidin bashlan'ghinigha oxshashla, jem'iyetlerning huzur–halawitimu, peqet a'ile arqiliqla dawamlishidu. Shunga a'ile, hem shexsi, hemde jem'iyet hayatining eng saghlam kapaletchisi rolini oynaydu. Weten söygüsini, diniy we milliy hés–tuyghularni perzentlerge saghlam shekilde ögetkili bolidighan tunji organ a'ilidur.

Örp–adet we en'enlirimiz tunji qétim a'ilide ögitilidu. Kelgüsimizning kapaliti bolghan perzentlirimizning deslepki telim–terbiye ornimu a'ilidur. A'ilide igelligen medeniyetning tesirlirini zihindin chiqirip tashlash asan'gha toxtimaydu.
Qur'an kerimde a'ile bilen munasiwetlik nahayiti köp hökümler bar:
Mesilen, öylinishke a'it hökümler, öylinish netijiside otturigha chiqqan öz–ara heq–huquq, wezipe we mes'uliyetler, neseb, miras, nikah qilish bilen hasil bolghan toqqanchiliqlar we bulardin bashqa köpligen mesililer qur'an kerimde bayan qilin'ghan.

A'ile, öylinish munasiwiti bilen shekillen'gen muhim bir organning ornididur. Öylenmestin birlikte bolushlar bilen a'ilining qurulishi mumkin emes. Chünki, insanning exlaqiy bolmighan munasiwetler arqiliq xoshal–xoram yashishi we bexitlik bolushi, mewjut bolushning shertlirige uyghun kelmeydu. Dinimiz öylinishke righbetlendüridu, ‹zina we pashiwazliq› dep atighan nikah sirti munasiwetlerni qattiq men'iy qilghan.
Peyghembirimiz bir hediside, «yashlar, ichinglardiki qudriti yétidighanlar öylensun, chünki, ippet we numusni qoghdashning, exlaqqa uyghun hayat kechürüshning eng yaxshi yoli öylinishtur» dégen bolsa, yene bir hediside, «nikah méning sünnitimdur, sünnitimge uyghun halda heriket qilmighanlar mendin emestur» déyish arqiliq, öylinishni tewsiye qilghan.

Shexslerning bextlik bolushi a'ilining bexitlik bolushigha munasiwetlik bolghinidek, jem'iyetning huzur–halawitimu a'ililerning huzur–halawitige baghliq bolidu. Bayashat we bexitlik jem'iyetlerning, bexitlik a'ililerdin teshkil tapidighanliqi nahayiti ayding heqiqettur. Bir a'ilining xatirjemliki, ishenchisi we izchil dawamlishishi bolsa, u a'ilige mensup kishiler otturisidiki söygü, hörmet, sadaqet we xosh pi'illiqqa baghliqtur. A'ilini a'ile qilip turidighan eng muhim amil söygüdur. A'ile hayati peqet söygü bilenla dawamlishalaydu.

A'ilining xatirjemliki we izchilliqini teshkil qilidighan eng muhim amillarning biri öz–ara chüshinish we pidakarliqtur. Derweqe, öz–ara pidakarliq, nikah turmushini dawamlashturushning waz kechkili bolmaydighan shertlirining biridur. Hayatta héchkim kem–kötisiz emes. Bu, héchkimning ikkinchi bir kishining aldida özining mukemmel ikenlikini dewa qilalmaydighanliqi dégenlik bolidu. Her qandaq bir kishining bashqa birisige qarighanda, bir qatar ewzellikliri bolushi mumkin bolghinidek, yene bir qatar kemchillik we yétersizliklirimu bar bolidu. Bezide qiziqishlar oxshash bolsimu, adetler oxshash bolmay qélishi mumkin. Turmush qurghan ikki insanning, yillar jeryanida shekillen'gen adetlernimu birlikte hel qilishi qéchip qutulghili bolmaydighan bir xil ehwaldur. Bexitlik turmush; Perqliq qiziqish we oxshash bolmighan adetlerge qarita ijabiy pozitsiye tutqan ikki insanning hemkarlishishi arqisida ishqa ashidu.

Er–ayal otturisida tewrenmes ishench we semimiyetning bolushimu, a'ilining asasini saghlamlashturidighan nigizlik amillarning biridur. Öz–ara ishench we semimiyet bolmighan bir a'ilide, söygü we hörmet tuyghulirining tépilishimu mumkin bolmaydu.

Hörmetlik peyghembirimiz: «hemminglar padichi siler we bashqurishinglargha tapshurulghan nersilerge mes'ulsiler. Dölet re'isi millitige, a'ile bashliqi a'ile kishilirige mes'uldur» dégen.
Ulugh kitabimiz qur'an kerimdiki agahlandurush bolsa mundaq: «i möminler! özünglarni we bala chaqanglarni insan we tashlar yéqilghu bolidighan, rehim qilmaydighan qattiq qol perishtiler mu'ekkel bolghan dozaxtin saqlanglar.»(tehrim sürisi, 6-ayet)
****************************

تولۇق ئوقۇش

Su we tinchliq

Su we tinchliq heqqide qisqiche analiz


(20-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


yéqinqi 20 yilidin buyan, su xelq'ara munasiwetler küntertipining eng muhim maddiliri qataridin orun élip kelmekte. Türkiye qatarliq köpligen dölet we rayonlarda suni ortaq ishlitish yaki bölüshüsh jehettin izchil türde xelq'araliq mesililer tughulup keldi.

Eslide bu mesililerning kélip chiqishining eng muhim sewebi suning özi bolmastin, belki su siyasiti we jahan'gir döletlerning suni xelq'ara munasiwetlerning eng muhim koziri süpitide ishlitip kelgenlikidur.

Emdi döletlik ghazi uniwérsitéti xelq'ara munasiwetliri bölümining bashliqi proféssor doktur heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini hozurunglargha sunimiz.

1990-yilidin 2003-yilighiche bolghan ariliqta, türkiye, süriye we iraq qatarliq döletler otturisida su krizisi yüz bérishi, xelq'arada qattiq ghulghula qozghighan idi. Biraq, yéqinqi alte yil mabeynide, mezkur rayonlarda su mesilisi muhim küntertip qatarigha kirgüzülmidi, hetta rayondiki her qaysi döletler bu sahede birer kélishimname yaki suni öz-ara bölüshüsh qatarliq jehetlerde héchqandaq heriketke ötüpmu baqmidi.
Su mesilisining rayonda bir krizis bolushtek xaraktérini yoqitip qoyushining sewebi- her qaysi döletlerning diplomatiyisini özgertkenlikidur.
Mundaqche qilip éytqanda, xoshna döletler suni bahane qilip zorawanliq qilish yaki birer soghuqchiliq peyda qilish siyasetliridin yaltayghan.

2009-yili 16 marttin 22-martqiche istanbulda dunya su munbiri yighinining 5-yilliqi munasiwiti bilen, su - xelq'araning küntertipige qaytidin kirgüzüldi.
Bu qétimqi dunya su munbiri aliy derijilik rehberler yighinining chaqirilishidiki meqset, «öz-ara oxshimasliqlarning su arqiliq yiqinlashturulushi» bolup, suning buningdin kéyin ziddiyetke emes, belki öz-ara hemkarliqqa wesile bolup qélishni kapaletke ige qilishtur.

Su hayatiy xaraktérlik ehmiyetke ige bolghanliqi üchün, insan tebi'iy halda sudin paydilinish hoquqigha ige bolidu. Insanlar suning hayattiki ehmiyitini bilidu, biraq suning zapisi we ishlitishi qatarliq nazuk we sezgür mesilige nisbeten insanlarning tonushini we éngini östürüsh tolimu zörür. Insanlarning su heqqidiki melumati heqiqeten yüzekidur. Hemmimizge melumki, dunyaning 4 ten3 i su bilen qaplan'ghan, biraq mewjut su zapisining 97 pirsenti tuzluq sudur. Uning üstige, barliq tebi'iy bayliqlargha oxshash sumu heqiqeten tengpungsiz tarqalghan. Namrat döletler gerche mol su zapisigha ige bolsimu, téxnika we maddiy jehettin yétersiz bolghanliqi tüpeyli, mol su menbeliridin yéterlik derijide paydilinishqa qadir bolmaywatidu. Eksiche, tereqqiy tapqan döletler bolsa suni bulghap kelmekte. Dunyadiki su istémalining 66 pirsenti sughurushqa, 20 pirsenti sana'etke, 10 pirsenti a'ile éhtiyajigha ishlitilidu we 4 pirsent etirapidiki su pargha aylinip kétidu. Bu yerde sughirishning intayin yuqiri miqdarda ikenlikini körimiz. Démek, bu sughurush saheside angsizlarche sudin paydilan'ghanliqning bir ipadisidur. Bu sewebtin, su siyasitini ijra qilghuchi oron yaki shexslerning suning angsizlarche ishlitilishning we pargha aylinip kétishining aldini élish üchün tigishlik tedbir élishi tolimu zörür.

Bir amérikiliq yilda 6000 kup métir, bir yawropaliq 5000 kup métir su ishlitidu, bir afriqiliq bolsa otturiche 700 kup métir we bir ifofiyilik aran 50 kup métir su istémal qilidu. Buning sewebi, qandaqtur afriqa elliride suning zapisi az dégenlik emes, belki mewjut su zapiisidin ünümlük paydilinishqa qadir bolalmasiliqidur.
Asiya elliride kishi béshigha toghra kélidighan su ishlitish miqdari 3000 kup métir, gherbiy yawropada ottura hésab bilen 5000 kup métir, jenubiy amérikida ottura ottura hésab bilen 2300 kup métir, türkiyide ottura hésab bilen 1300 kup métir, süriyide 1200 kup métir, iraqta bolsa 2020 kup métir etrapida bolidu.
Türkiye yéqinqi 40 yil ichide munbet zéminlirining yérimidin ayrilip qaldi. Yer asti su menbelirining su sewiyisi her yili 1-2 métir töwenlep ketmekte. 2025-yiligha kelgende türkiyide höl yéghin miqdari 25 pirsent töwenlep kétishi mölcherlenmekte. Yéqindin buyan konya wilayitide höl yéghin miqtari 60 pirsent etirapida töwenlep ketti. Bir litirliq meynet su 8 litirliq suni bulghimaqta. Türkiyidiki sekkiz sheherdila su tazilash tesisliri bar. Sheherlerde ishlitiliwatqan suning 40 pirsenti xorap kétiwatidu, yéza- igilik saheside ehwal téximu éghir.
Shunga türkiye su siyasiti ijra qilishqa derhal atlinishi lazim.

Bu qétimi istanbulda chaqirilghan dunya su munbiri yighinida sugha oxshash hayatiy ehmiyetke ige bolghan mesilining küntertipke qoyulushi heqiqeten ehmiyetlik bir ish, emma mushula kupaye qilmaydu. Suning urushqa yol échishning, bir diplomatik kozirgha aylinip qélishning we éghir palaketlerge seweb bolup qélishining aldi élinishi, suning adilliq bilen teqsim qilinishi we bir tinchliqning smowligha aylinishi közde tutulghan asasta su siyasiti yürgüzüsh lazim.

**********************************

تولۇق ئوقۇش

Ghezze paji'esige «hamas» jawabkarmu?

Ghezze paji'esige «hamas» jawabkarmu?


(13-02-2009)-«türkiye awazi radi'osi»:


Isra'iliyining ghezzege qaratqan hujumining arqa körünüshi
Pelestinning nöwettiki weziyiti we pelestin dölet re'isi mehmud abbasning hamasqa bolghan qarishi:

Insaniyet tarixining mundaq bir özgermes qanuniyiti bar. U bolsimu, deslipide urush partlaydu, kéyin urushning keltürüp chiqarghan éghir aqiwetliri héchkimni aramida qoymighanliqtin, uning üstide bash qaturulup, «qandaq qilinsa bir yerge kélip xatirjem yashiyalaymiz» dégen so'algha bar küchi bilen jawab tépishqa tirishilidu.

Bashqiche qilip éytqanda, deslipide bundaq dehshetlik insaniyet tragédiysini keltürüp chiqarghan insan, kéyin yene shu tragédiyidin kélip chiqqan xaniweyranchiliqni tüzitishke mejbur bolidu.

Töwendiki bayanlarmu buning shundaqliqini nahayiti roshen halda ispatlap turuptu:

Pelestin dölet re'isi mehmud abbas, tinchliq berpa qilish basquchidiki nöwettiki eng muhim bolghan ottura sherq we rayonning omumiy ehwali mesiliside öz –ara pikir almashturush meqsitide bir nechche kün ilgiri enqerege yétip kelgenidi.
Isra'iliye – hamas otturisidiki urushtin kéyinla élip bérilghan bu qétimqi ziyaret jeryanida mehmud abbas aldi bilen tayyip erdoghan, arqidin abdulla gül we türkiye büyük millet mejlisi (türkiye parlaménti) bashliqi köksal toptan bilen ayrim – ayrim körüshti.
Ikki tereplik körüshüshlerde, türkiye tekitlep kéliwatqan, bolupmu jumhur re'isi abdulla gülning éytqinidek, «pelestinde tunji bolup qilishqa tégishlik eng muhim ish bolsa, aldi bilen ghezzediki barliq émbargularning derhal bikar qilinishi, pelestin xelqige qilin'ghan insanperwerlik yardem buyumlirini téz sür'ette tégishlik jaygha yetküzüsh we ghezzening omumi eslihelirining qaytidin berpa qilinishidur».
Bu mesilige qarita türkiye teshebbus qiliwatqan yene bashqa bir qarishi bolsa - islam dunyasining pelestin mesilide ittipaqliq we barawerlik asasida heriket qilishidur.

Pelestin dölet re'isining enqerege qilghan ziyariti heqqide bir qisim zhornalstilar öz köz qarishini bildürdi,
Bularning biri «millet géziti»ning zhornalisti pikret bilaning, mehmud abbasning ziyaritidin kéyin, qelemge alghan maqalisi bolup, bu maqalige birlikte köz yügürtüp baqayli:
Zhornalsit «abbasning neziride hamas rakéta bombiliri» serlewhisi astidiki maqalsida mundaq deydu:
«pelestin dölet re'isi mehmud abbas, bir qisim zhornalsitlar we ijtima'iy teshkilatlirining wekilliri sheripige ötküzülgen kechlik ziyapette öz köz qarishini bildürüp, sorighan so'allirimizgha jawab berdi.
Mehmud abbasning bergen jawabliridin, «pelestin mesilisining aldi bilen hamas bilen el petih otturisida hel qilinishi tolimu zörür iken» dégen tesiratqa ige boldum.
Manga, el petih bilen hamasning bir yerge kélishi, isra'iliye bilen pelestinning bir yerge kélishidinmu müshküldek tuyulup ketti.
Mehmud abbasning ipadisidin, ghezzde yüz bergen insaniyet tragédiyisidin hamasning jawabkar ikenliki chiqipla turatti.

Mehmud abbas «yeni» dep sözini mundaq dawamlashturdi:
«ejeba qarshiliq körstish bir qanche tal kargha kelmeydighan rakéta bombiliridin ibaretmidu?
Hamas isra'iliyige qanche minglighan rakéta bombisi atqan boldi. Isra'iliye tereptin 3 kishi öldi, buning ichide ölgenlerning ikkisi pelestinlik.
Qarshiliq körsitish mushundaq bolamdu?
Bu kargha kélemdu?
Her kim qarshiliq körsitish yolini talliyalaydu, emma, hem siyasetchi hemde qarshiliq körsetküchi bolush mumkin bolmaydighan bir ish»

Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, mehmud abbas, hamasning rakéta bombilirini hergizmu qarshiliq körsitish qatardin hésablimaydiken,
Hamasni «ya siyasetchi yaki qarshiliq körsetküchi bol, ikki yolning birini talla» dewatidu,

Mehmud abbas bolsa hamasning mundaq ikki xataliqi üstide toxtaldi:
«hamasning birinchi xataliqi: hamas, urush toxtitish kélshimnamisning mudditi toshqanda uzartishi kérek idi, lékin hamas undaq qilmidi.
Hamasning ikkinchi xataliqi bolsa: hamas démokratiyini bir qétimliqla ish dep oylidi we özining shu oyi boyiche heriket qildi. Ikkinchi qétim saylam élip bérishni qobul qilmay turuwaldi.
Men deymenki, bizge oxshash bölünüp kétishtek éghir mesilinimu démokratiye arqiliq hel qilghili bolatti».

Mehmud abbas, hamas heqqide buningliq bilenla boldi qilmaydiken.
U yene hamasni qattiq eyibleydiken.
Abbasning nezide bu bir xataliq bolmastin, belki kishining tolimu ghezipini keltüridighan bir ish iken.

Abbas bu heqte munularni bildürdi: «urush partlashtin burun, biz hej qiliwatattuq. Ghezzede 2500 kishi hej ibaditige teyyarlan'ghan idi. Misirmu aptuwozlarni teq qilip qoyghanidi. Biz ularni saqlawatattuq. Hamas bu insanlarning hejge bérishigha ruxset qilmidi. Hetta ulargha oq atti.
Shuning bilen, islam tarixida üch qétim hej qilish tosalghugha uchrighan boldi.
Tunji qétimliqi, peyghember eleyhissalam hej ibaditi üchün mekkige bérishqa hazirliq qilghan bolsimu, biraq, mekkilikler buninggha tosqunchiliq qilghan.
Ikkinchisi, öz waqtidiki hakimiyet bishidikler kebini taqatquzwetken.
Üchinchisi bolsa, hamas teripidin tosqunluqqa uchrighan, bu bolsa islam dunyasida kishini tolimu ghezeplendüridighan bir xil qilmishtur».

Mehmud abbas, aldimizdiki qisqighiche waqit ichide saylam élip bérishni oylaydiken, hemde bu arqiliq bir milliy hökümet qurup chiqishni teshebbus qilidiken. Bu hökümetning pelestinde hem dölet bashliqliq hemde parlamént ezasi qatarliqlarni saylap chiqishqa türtkilik rol oynaydighanliqigha ishinidiken,
«eger- dep sözini mundaq dawam qildurdi mehmud abbas, - saylamda hamas utup chiqsa, qollaymiz, saylam sanduqidin qandaq netijide chiqsa, biz uninggha chin könglimizdin hörmet bildürimiz».

Mehmud abbas, hamas saylamda utup chiqqan teqdirde, hamasqa barliq hoquqni qosh qollap ötküzüp béridighanliqini tekitlidi.
Abbas, «ghezzege eng axirqi qétim qachan bardingiz, nawada aldimizda ghezzege bérip qalsingiz hazir bizge dégen geplerni u yerdimu déyelemsiz? Déyeligen teqdirde qandaq mu'amilige duch kélisiz?» dégen so'algha,
«ghezzege barmaymen» dep jawab berdi.
«u yerde herbiy özgirish boldi» dédi abbas.

Abbas bu yerde «herbiy özgirish boldi» dégen sözide hamasning el petihning ezalirini tutqun qilishini közde tutmaqchi.
Abbas eng axirqi qétim ghezzege 2007-yili éyun éyida béripitu.
Abbasning qol asitidikilerdin biri bir xelq rayini sinashtin élin'ghan melumatni biz bilen ortaqlashti.
Uning éytishiche, ghezze xelqi abbasni qollaydiken,
Abbasning saylam élip bérishta ching turuwélishi del shu xelq rayini sinashtin élin'ghan melumatqa tayan'ghanliqidin dérek béridu.
«ghezzede élip bérilghan xelq rayini sinash jedwilige asaslan'ghanda,
Xelqning 62 pirsenti abbasning dawamliq hoquq béshida turushini xalaydiken.
71 pirsenti bolsa ereb layihisini qollaydiken.
82 pirsenti milliy ittipaqliqni chin könglidin xalaydiken.
Peqetla 7 pirsenti, hamasning ghelibe qilghanliqini oylaydiken».

Ejeba, «mehmud abbas, bash ministir rejep tayyip erdoghanning hamasni qollaydighan ibarilerni ishlitishidin bi'aram boluwatamdighandu?» dégen so'alning jawabi:
«undaq emes».
Mehmud abbas, «erdoghanning hamasni qollap quwwetlishidin bi'aram bolmaywatidu. Hamasmu pelestin xelqining bir qismigha wekillik qiliwatidu. Biz abdulla gül aliyliri bilen tayyip erdoghan aliylirining pelestin xelqige barawer mu'amile qilghanliqini chüshinip yettuq» dewatidu.

Türk zhornalistlirigha ichini mushu sözliri bilen boshatqan pelestin dölet bashliqi mehmud abbas, türkiyide dawaliniwatqan pelestinlik yurtdashlirining yaxshi kütülüwatqanliqini körüp xushal halda enqeredin ayrildi.
Enqere bolsa, ghezzede uzaq mezgillik urush toxtitish kélishimnamisning ishqa ashurulushi we pelestinde birlikning emelge éshishi üchün imkaniyetning bariche tirishchanliq körsitiwatidu. Enqere bu qétim abbastin kéyinla, ottura sherq rayonida tesir da'irisi intayin küchlük döletlerdin biri bolghan misir dölet re'isi hösni mubarekni kütüwalidu.

تولۇق ئوقۇش