Su we tinchliq

Su we tinchliq heqqide qisqiche analiz


(20-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:


yéqinqi 20 yilidin buyan, su xelq'ara munasiwetler küntertipining eng muhim maddiliri qataridin orun élip kelmekte. Türkiye qatarliq köpligen dölet we rayonlarda suni ortaq ishlitish yaki bölüshüsh jehettin izchil türde xelq'araliq mesililer tughulup keldi.

Eslide bu mesililerning kélip chiqishining eng muhim sewebi suning özi bolmastin, belki su siyasiti we jahan'gir döletlerning suni xelq'ara munasiwetlerning eng muhim koziri süpitide ishlitip kelgenlikidur.

Emdi döletlik ghazi uniwérsitéti xelq'ara munasiwetliri bölümining bashliqi proféssor doktur heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini hozurunglargha sunimiz.

1990-yilidin 2003-yilighiche bolghan ariliqta, türkiye, süriye we iraq qatarliq döletler otturisida su krizisi yüz bérishi, xelq'arada qattiq ghulghula qozghighan idi. Biraq, yéqinqi alte yil mabeynide, mezkur rayonlarda su mesilisi muhim küntertip qatarigha kirgüzülmidi, hetta rayondiki her qaysi döletler bu sahede birer kélishimname yaki suni öz-ara bölüshüsh qatarliq jehetlerde héchqandaq heriketke ötüpmu baqmidi.
Su mesilisining rayonda bir krizis bolushtek xaraktérini yoqitip qoyushining sewebi- her qaysi döletlerning diplomatiyisini özgertkenlikidur.
Mundaqche qilip éytqanda, xoshna döletler suni bahane qilip zorawanliq qilish yaki birer soghuqchiliq peyda qilish siyasetliridin yaltayghan.

2009-yili 16 marttin 22-martqiche istanbulda dunya su munbiri yighinining 5-yilliqi munasiwiti bilen, su - xelq'araning küntertipige qaytidin kirgüzüldi.
Bu qétimqi dunya su munbiri aliy derijilik rehberler yighinining chaqirilishidiki meqset, «öz-ara oxshimasliqlarning su arqiliq yiqinlashturulushi» bolup, suning buningdin kéyin ziddiyetke emes, belki öz-ara hemkarliqqa wesile bolup qélishni kapaletke ige qilishtur.

Su hayatiy xaraktérlik ehmiyetke ige bolghanliqi üchün, insan tebi'iy halda sudin paydilinish hoquqigha ige bolidu. Insanlar suning hayattiki ehmiyitini bilidu, biraq suning zapisi we ishlitishi qatarliq nazuk we sezgür mesilige nisbeten insanlarning tonushini we éngini östürüsh tolimu zörür. Insanlarning su heqqidiki melumati heqiqeten yüzekidur. Hemmimizge melumki, dunyaning 4 ten3 i su bilen qaplan'ghan, biraq mewjut su zapisining 97 pirsenti tuzluq sudur. Uning üstige, barliq tebi'iy bayliqlargha oxshash sumu heqiqeten tengpungsiz tarqalghan. Namrat döletler gerche mol su zapisigha ige bolsimu, téxnika we maddiy jehettin yétersiz bolghanliqi tüpeyli, mol su menbeliridin yéterlik derijide paydilinishqa qadir bolmaywatidu. Eksiche, tereqqiy tapqan döletler bolsa suni bulghap kelmekte. Dunyadiki su istémalining 66 pirsenti sughurushqa, 20 pirsenti sana'etke, 10 pirsenti a'ile éhtiyajigha ishlitilidu we 4 pirsent etirapidiki su pargha aylinip kétidu. Bu yerde sughirishning intayin yuqiri miqdarda ikenlikini körimiz. Démek, bu sughurush saheside angsizlarche sudin paydilan'ghanliqning bir ipadisidur. Bu sewebtin, su siyasitini ijra qilghuchi oron yaki shexslerning suning angsizlarche ishlitilishning we pargha aylinip kétishining aldini élish üchün tigishlik tedbir élishi tolimu zörür.

Bir amérikiliq yilda 6000 kup métir, bir yawropaliq 5000 kup métir su ishlitidu, bir afriqiliq bolsa otturiche 700 kup métir we bir ifofiyilik aran 50 kup métir su istémal qilidu. Buning sewebi, qandaqtur afriqa elliride suning zapisi az dégenlik emes, belki mewjut su zapiisidin ünümlük paydilinishqa qadir bolalmasiliqidur.
Asiya elliride kishi béshigha toghra kélidighan su ishlitish miqdari 3000 kup métir, gherbiy yawropada ottura hésab bilen 5000 kup métir, jenubiy amérikida ottura ottura hésab bilen 2300 kup métir, türkiyide ottura hésab bilen 1300 kup métir, süriyide 1200 kup métir, iraqta bolsa 2020 kup métir etrapida bolidu.
Türkiye yéqinqi 40 yil ichide munbet zéminlirining yérimidin ayrilip qaldi. Yer asti su menbelirining su sewiyisi her yili 1-2 métir töwenlep ketmekte. 2025-yiligha kelgende türkiyide höl yéghin miqdari 25 pirsent töwenlep kétishi mölcherlenmekte. Yéqindin buyan konya wilayitide höl yéghin miqtari 60 pirsent etirapida töwenlep ketti. Bir litirliq meynet su 8 litirliq suni bulghimaqta. Türkiyidiki sekkiz sheherdila su tazilash tesisliri bar. Sheherlerde ishlitiliwatqan suning 40 pirsenti xorap kétiwatidu, yéza- igilik saheside ehwal téximu éghir.
Shunga türkiye su siyasiti ijra qilishqa derhal atlinishi lazim.

Bu qétimi istanbulda chaqirilghan dunya su munbiri yighinida sugha oxshash hayatiy ehmiyetke ige bolghan mesilining küntertipke qoyulushi heqiqeten ehmiyetlik bir ish, emma mushula kupaye qilmaydu. Suning urushqa yol échishning, bir diplomatik kozirgha aylinip qélishning we éghir palaketlerge seweb bolup qélishining aldi élinishi, suning adilliq bilen teqsim qilinishi we bir tinchliqning smowligha aylinishi közde tutulghan asasta su siyasiti yürgüzüsh lazim.

**********************************