Chanaqqel'e (dardanél) boghuzi urushi zepirining tarixiy arqa körünüshi
(23-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:
2009-yili 19-mart chanaqqel'e (dardanél) boghuzi urushi zepirining 94-yili. Birinchi dunya urushida, osmanli dölitining chanaqqel'e boghizini qolgha keltürüsh we istanbulni ishghal qilish üchün heriketke ötken in'giliz–fransuz ortaq herikitige qarshi élip barghan mudapi'e urushliri chanaqqel'e urushliri, dep atilidu.
Chanaqqel'e zepiri, türk millitining tarixida ghelibe qazan'ghan we selbiy tarixini özgertken zeperlerdin biridur. U shundaq bir zeperdurki, ichki we tashqi düshmenlerning türk millitini yoqitish üchün tirishchanliq körsitiwatqan bir dewrde qolgha keltürgen we türklerning «késel adem» emeslikini, chanaqqel'e boghuzigha hökümran bolushning yuqiri sewiyidiki déngiz küchlirige ige bolush bilenla ishqa ashmaydighanliqini 1915-yili pütün dunyagha körsitip qoyghan zeper boldi...
Türkiyide 1915-yili 18-mart déngiz urushi munasiwiti bilen simwollashqan chanaqqel'e urushliri, eslide 1914-yili 3-noyabirda ittipaqdash küchlerning chanaqqel'e boghuzining tashqi qorghanlirigha qaratqan bombardimanliri bilen bashlap, 1916-yili 9-yanwarda eyni küchlerning qirghaqlirimizni terk qilishi bilen axirlashti.
Osmanli impériyisining zéminlirigha qarshi élip bérilghan bu heriket, 1904-1911-yilliri arisida en'giliyide pilanlan'ghan bolup, 1914-yili awghusttin bashlap, chanaqqel'e boghuzigha kirip–chiqishlar kontrolluq astigha élindi.
1915-yili 19-féwralda chanaqqel'e urushliri resmiy bashlidi. Boghuzning tashqi qorghanliri weyran qilindi. Bombardiman'gha 12 chong urush paraxoti we bashqa paraxotlar ishqa sélindi. Étipaqdash küchler déngiz urushining yéterlik bolmaydighanliqini tonup yetkendin kéyin, quruqluqqa esker chiqirishqa qarar qildi. Hujum 18-martta bashlinidighan boldi.
1915-yili 18-mart küni, düshmenning keng kölemlik hujumi ettigen sa'et 11:00 de bashlidi. Netije shu küni sa'et 17:45 ötkende urush netijilendi. Ikki in'giliz, bir fransuz urush paraxoti chöküp ketti. Bir in'giliz, ikki paraxot éghir talapet kördi, üch paraxot qirghaqqa chékilip kargha kelmey qaldi. Netijide düshmen boghuzni déngiz arqiliq késip ötelmeydighanliqini tonup yetti. Awistraliyidin kanadaghiche bolghan mustemlikiliri astidiki yerlerdin toplan'ghan eskerlermu urushqa chaqirildi. Bu guruppilar ichidiki eng yaxshi urush qilidighan eskerler awstraliye we yéngi zillandiye eskerliri, yeni anzaklar idi.
Dewrimizde anzaklarning newriliri her yili 25-aprilda gelibolugha kélip, anzak yézisida, chanaqqel'e urushida ayrilip qalghan ata –bowilirini murasimlar bilen xatirleydu.
1915-yili 25-aprilda chanaqqel'e urushining eng qanliq toqunushi bashlidi. Seher waqtida in'giliz, fransuz we anzak quruqluq – déngiz qisimliri seddulbehr we ariburnu qirghiqigha esker chiqirishqa bashlidi. Ariburnugha chiqqan we jonkbayérgha qarap ilgiriligen in'giliz qisimliri, mustapa kamal qomandanliq qilghan 19-tümen bilen tirkeshti. May, yun, yul ayliri boyiche qanliq toqunushlar yüz berdi. 9-awghust we 20-awghusttiki keng kölemlik hujum we qoghlap chiqirishlardin kéyin, chanaqqel'ege quruqluqtinmu kirgili bolmaydighanliqini tonup yetken in'giliz we fransuzlar, 1915-yili noyabir éyidin itibaren urushqa xatime birishke qarar qildi we 1916-yili 9-yanwarda eng axirqi düshmen eskerlirimu chikinip chiqip ketti.
Türk eskerliri chanaqqel'ede alte ay boyiche yérim milyon'gha yéqin ghayet zor küchke qarshi turush arqiliq, ittipaqdashlirigha nahayiti zor yardem qilghinidek, birinchi dunya urushining teqdiri we charrusiyining yimirilishide muhim rol oynidi.
Chanaqqel'e urushliri her ikki terep üchün nahayiti zor yoqitishlarni élip keldi. Urush boyiche 300 ming etrapida birleshme qoshun eskiri, 250 mingdek türk eskiri hayatidin ayrildi.
Gelibolu yérim arili tebi'iy we medeniy bayliqlardin sirt, dunya urush tarixi nuqtisidinmu nahayiti zor ehmiyetke ige bolghan chanaqqel'e urushlirining iznaliri we xatirilirini saqlap qélish meqsitide 1973-yili milliy baghche qilip békitildi.
Chanaqqel'e déngiz we quruqluq urushliri bolup ötken yerler gelibolu yérim arilining ichige jaylashqan. Buningdin bashqa chöküp ketken paraxotlar, top oqliri, qorghanlar, qel'eler we istihkamlardin we urush bilen munasiwetlik bashqa yüzligen iz–eserlerdin teshkil tapqan kengri ketken bir orun bilen birge türk shéhitlirining we awstraliye, yéngi zinlandiye, en'gliye we fransuz eskerlirining urush esliheliri we xatiriliri bu yerde mewjuttur.
Her yili gelibolu yérim arili milliy baghchisini ziyaret qilghan minglighan yerlik we chet'ellik sayahetchi, mustapa kemal atatürkning 1934-yilida sözligen munu sözlirini xatirileydu: ‹bu memliketning tupriqida qanlirini tökken in'giliz, fransuz, awistraliyilik, yéngi zinlandiyilik, hindistanliq qehrimanlar, bu yerde dost bir wetenning tupriqidisiler. Xatirjem we sükünat ichide uxlanglar. Siler, mehmetchik (türk eskerliri) bilen birlikte yanmu yan, qoyun–qoyun'gha siler. Uzaq diyarlardin ewladlirini urushqa ewetken anilar; Köz yashliringlarni sürtünglar. Ewladliringlar bizning baghrimizdidur. Huzur ichididur we huzur ichide rahet uxlaydu. Ular bu tupraqlarda janlirini bergendin kéyin, bizning ewladlirimiz boldilar»
Gelibolu yérim arili milliy baghchisi, dewrimizning yash we kelgüsi ewladlirigha tinchliqning qimmitini bayan qilip béridighan, urushning rehimsizlikini körsitip béridighan nahayiti muhim bir tarixiy jaydur.
*******************************
没有评论:
发表评论