Fransiyening sh a e t gha kirishi

bashbet

Fransiyening sh a e t gha kirishi

(2009-02-24)Türkiye awazi radi'osi:


Fransiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolushi we türkiye

Sherq lagérigha qarshi gherb lagérining bixeterliki we xelq'ara tinchliqni kapaletke ige qilish üchün, ikkinchi dunya urushidin kéyin, amérika qoshma shtatlirining yétekchilikide 1949-yili 4-aprilda qurulghan shimaliy atlantik ehdi teshkilati (sh a e t) gha fransiye qurghuchi eza süpitide ishtirak qildi. 1966- yili 7- martqa kelgende fransiye prézidénti général charlés dé ga'ullé shimaliy atlantik ehdi teshkilatining eskiri qismidin chékinip chiqqanliqini élan qildi. Shimaliy atlantik ehdi teshkilatining bash orginining parizhda bolushi we fransiyining hem muhim hem qurghuchi eza bolushi tüpeyli shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha reqib bolghan warshawa ehdinamisi, sherq lagéri we xelq'ara jama'etchilikning neziride inawitini yoqitiwaldi. Gherb lagéri, sherq lagérining aldida qanchilik saghlam dégen témida bes–munaziriler qozghaldi. Sherq lagérining rehberliride gherb lagérining téximu köp parchilinishini qolgha keltürüsh ümidi tughuldi we bu jehette türkiyini öz ichige alghan köp sandiki gherb dölitige iqtisad we pen–téxnika sahesi boyiche yardem béridighanliqini wede qilishqa bashlidi. Halbuki bu wedilirini qismen bolsimu ijra qilishlirigha qarimay, fransiyidin bashqa héchbir shimaliy atlantik ehdiy teshkilatigha eza dölet ezaliqtin chékinip chiqmidi. Buni az dégendek, 1990- yildin kéyin sherqiy yawropadiki sabiq warshawa ehdinamisigha eza 11dölet, shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza boldi. Shundaq qilip, shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza döletlerning sani 16 din 27 ge yükseldi.

Fransiyining, shimaliy atlantik ehdi teshkilatining siyasi qismidiki ezaliqini dawamlashturup, eskiri qismidin ayrilip chiqishining eng muhim sewebliri fransiyining: yadro qorallirighaa ige küchlük dölet bolush, téximu erkin shekilde qoral – yaraq ishlepchiqirish we bazargha sélish, siyasiy sahede téximu erkin – azade heriket qilish, afriqini öz ichige alghan mustemlikisi astidiki rayonlar bilen téximu yéqin we téximu xatirjem munasiwet ornitishni qolgha keltürüsh üchün, shuningdek bezi mesililerde en'giliyidin xapa bolghanliqi we amérika qoshma shtatliri bilen bolghan imtiyazliq munasiwetlirige qizghinish bilen qarishi qatarliqlardin ibaret idi.

Shundaq, fransiye, shimaliy atlantik ehdi teshkilatining eskiri qismidin chékinip chiqti. Fransiyining qarishiche, eger shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolghinida, fransiye özining tereqqi qilishini cheklep qoyatti we amérika qoshma shtatlirini öz ichige alghan ittipaqdashliri fransiyining küchlük bir dölet bolup chiqishigha tosalghu bolup qalatti.

Fransiye, sherq lagérining yimirilishi bilen, hem amérika, hemde shimaliy atlantik ehdi teshkilatidin qutulush üchün, bir tereptin gérmaniyini yénigha tartsa, yene bir tereptin shimaliy atlantik ehdi teshkilatining qorulush sewebining küchini yoqatqanliqini, shunga warshawa ehdinamisige oxshash, buningmu tarqitiwétilishi kéreklikini otturigha qoydi. Fransiyining esli muddi'asi amérikining yawropadiki tesirige xatime bérish idi. Shundaq qilghanda bir tash bilen üch paxtek soqqan bolatti;

Birinchisi, ishlepchiqarghan qorallarni we bashqa mehsulatlirini özi xalighan döletlerge erkin – azade satalaytti. Chünki amérikining imbargosi seweplik junggo we iran'gha oxshash döletlerge xéli köp mehsulatlirini satalmaywatatti.

Ikkinchisi, amérika qoshma shtatliri, shimaliy atlantik ehdi teshkilati we yawropani tereqqi qilish nuqtisi süpitide ishlitiwatatti we derijidin tashqiri chong dölet bolush süpiti bilen fransiyige oxshash döletlerni peqet xalighan chaghliridila étibargha élip qoyatti. Amérika, shimaliy atlantik ehdi teshkilatisiz we yawropasiz qalghinida ajizlishatti – de, fransiye gérmaniyining küchidinmu paydilinip, nahayiti zor bir küchni qolgha keltürgen we xelq'araliq bir küchke aylan'ghan bolatti.

Üchinchisi, peqet yaxshi körmeydighan en'gliye, shimaliy atlantik ehdi teshkilati we amérika qoshma shtatlirining yawropadin chiqip kétishi bilen halsizlishatti. Lékin, fransiye milliy menpe'etlirige uyghun kélidighan bu siyasetlirini ré'alliqqa aylanduralmidi. Derweqe bu ishni yalghuz bir terep qilip ketkili bolmaydighanliqini bilgenliki üchün gérmaniyini yénigha tartqan idi.

Lékin gérmaniye fransiyining bu qarishigha qoshulmaytti, shundaq bolsimu fransiyini ümidsizlendürmeslik üchün süküt qilishni tallighan idi. Gérmaniye bu süküti we amérika bilen en'giliyining menpe'etlirige hörmet qilishi seweplik dunyaning eng köp éksport qilidighan dölitige aylan'ghan idi. Omumlashturup éytqanda, yawropada gérmaniyidin kéyinki ikkinchi iqtisadiy küch bolup kéliwatqan fransiye, kéyinki 10 yildin béri en'gliyiningmu arqisida qélishqa bashlidi. Italiye we ispaniyimu fransiyini bi'aram qiliwatqan döletlerdor. Fransiye, ehwalining yamanlishiwatqanliqini tonup yetti, eger ehwal mushundaq dawamlishidighan bolsa, fransiyining yawropaning beshinchi, hetta altinchi döliti bolup qélish xewpi bar. Bolupmu gérmaniye bash ministiri mérkélning amérika terepdari siyasiti fransiyini hem ghezeplendürdi, hem siyaset özgertishke sewep bolghan muhim amillarning biri bolup qaldi. Yawropa elliri ittipaqi ichidimu soghuq urushtin kéyinki weziyetning yéngi shertliri we yéngi ezalar bilen birlikte burunqi küchi qalmidi. Mesilen polshaning pozitsiyisi we ottura déngiz üchün birlik pilan – layihisidiki yéqin ittipaqdishi bolghan gérmaniyining dostane bolmighan mu'amilisige düch keldi we özi hazirlighan pilanni qolidin éliwaldi. Shuning bilen, fransiye, shimaliy atlantik ehdi teshkilati we amérika qoshma shtatlirigha qaratqan siyasitini özgertti. Prézidént jak shirakning, fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilatining bir qatar eskiri nuqtilarda wezipe ötishige türtke bolushi buning eng roshen namayendisi idi. Mesilen 1995- yili fransiye shimaliy atlantik ehdi teshkilatining ‹eskiri qismi›da wezipe öteshke bashlidi, afghanistan, kosowa we iraqqa oxshash chong mesililerde fransuz eskerliri özlirining rolini jari qildurdi. Sarkozy, shimaliy atlantik ehdi teshkilatining yawropalishishini xalaydighanliqini otturigha qoymaqta. Fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha kirishini, ‹sh a e t› ezalirigha we xelq'ara jama'etchilikige qilin'ghan bir merhemet süpitide körsetmekte. Yawropadiki bezi döletler fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilati ezaliqigha qarshi chiqmaqta. En'gliye ochuqtin uchuq pozitsiye bildürmigen bolsimu, fransiyining ‹sh a e t› gha qaytip kélishidin dégendek memnun emes. En'gliye, fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilatini passip halgha keltürüp qoyushidin we fransuz riqabitidin ensirimekte.

Fransiye, shimaliy atlantik ehdi teshkilatining her da'im fransiyning erkin heriket qilishigha tosqunluq qilidighanliqini ilgiri sürüp kelgen idi. Emdilikte bolsa buning toghra emeslikini tonup yetti, belkim 2009-yilining 3 -, 4- april künliri strasburgda ötküzülidighan shimaliy atlantik ehdi teshkilati qurulghanliqining 60 yilliqini xatirilesh yighinida ‹sh a e t› ning resmiy ezasi bolishi mumkin. Toluq ezaliq shimaliy atlantik ehdi teshkilati mudapi'e ishliri komitéti we yadro pilan guruppisigha qatnishish bilen kapaletke ige bolghan bolidu.

Fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolushi teshkilatni küchlendüridu. Teshkilatmu fransiyining küchlinishi we téximu köp xelq'ara wezipilerni ötishini kapaletke ige qilidu. Lékin, fransiyining ezaliqi en'gliyini öz ichige alghan bir qisim eza döletlerni bi'aram qilidu. Buning eng muhim ipadilirining biri fransiye, yawropa xewpsizlik mesiliside shimaliy atlantik ehdiy teshkilati da'iriside emes, yawropa ittipaqi da'iriside yawropa xewpsizlik we mudapi'e siyasitini aldinqi pilan'gha chiqirishqa tirishidighan bolsa, gherbiy yawropa ittipaqida peyda qilghinigha oxshash türkiyini öz ichige alghan yawropa ittipaqigha eza bolmighan shimaliy atlantik ehdi teshkilati ezaliri we kelgüsidiki ezaliri ichide bi'aramliq peyda qilidu. Fransiye, amérika bilen ezaliqini muzakire qilip, kélishim hasil qildi, hetta amérika özining nazariti astidiki wirigini dé norfolktiki ittipaqning aylinishi we munasiwetlik muhim bir qomandanliq bilen portugaliye paytexti lizbundiki rayon qomandanliqinimu fransiyige ötküzüp béridighanliqini wede qildi.

Türkiye, fransiyining toluq eza bolup kirishige héchqandaq tosalghuluq peyda qilmaydu. Toghrisimu türkiyining shundaq qilishi, elwette. Türkiye hökümitimu fransiyining shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolushini qollaydighanliqini otturigha qoydi.
************************************