Su we dunya(1)

Su - hayatliq menbesi


(10-04-2009)Türkiye awazi radi'osi:

H2O - bir hidirogin, ikki oksigin atum formilisi dunyada hemmeylen'ge tonushluq bolghan xémiye formulisidur.
Bu formulining pütün dunyadiki barliq tillardiki menisi «su» bolup, su hayatliqning asasidur.
Biz shuninggha ishinimizki, barliq til we pütün medeniyetler, bu nuqtida oxshash qarashqa ige.

Insaniyet tarixida, su dunyaning her qaysi jaylirida muqeddes bilinip, shi'ér, dastan we hékayilargha téma bolup kelgen. Hetta su tüpeylidin urushlarmu kélip chiqqan.

Suning medeniyetlerning tereqqiyatidiki we zamanimizdiki muhim rolini hemmimiz bilimiz.
Su hayatliq menbesi bolup, awal su yaritilghan we kéyinche bashqa mewjudatlar yaritilghan.

Dunya tarixini, barliq mewjudiyetlerning, yeni insanlar, ösümlük we haywanlarning su bilen bolghan munasiwiti arqiliq chüshendürüsh tamamen mumkin.

Bizmu «su we dunya» namliq bu bir yürüsh programmimizda, insanlarning su bilen bolghan munasiwitini chüshündürüshke tirishimiz.
Bu munasiwet ichide haywanlar we ösümlüklerni yoq hésaplash mumkin emes, elbette. Shundaq bolsimu, biz programmimizni «insan merkezchilik» nuqtisidin chüshendürüshke tirishimiz.

Buninggha misal körsitip öteyli:

Siz sétiwalghan karton qutigha qachilan'ghan bir létir süt üchün, ming létir su kétidighanliqini bilemsiz?

Biraq inek, bir létr süt üchün töt létirla su istimal qilidu.

Buningdin bashqa, insanning éhtiyaji bolghan süt üchün séghilidighan inekning ichidighan süyi, hemde yem-xeshiki üchün kéreklik bolghan su we sütning qutigha qachilinip, sétilishighiche ishiltildighan su wehakazalarni misal körsitishimiz mumkin.
Kéyinki programmilirimizda bu toghriliq dawamliq toxtilimiz.

Yuqirida, su bilen bolghan munasiwitimizni «insan merkezchilik» nuqtisidin chüshendürimiz dégen iduq;
Biz bu nuqtida muhim misallarni élishni dawamlashturimiz.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Bu qétimliq tunji programmimizda, mekteptiki chéghimizda ögen'gen, emma waqtning ötishi bilen untulup ketken bezi qanuniyetlerni eslep öteyli:

Suning xémiylik formulisi H2O ikenlikini hemmimiz bilimiz.
Su puraqsiz, temsiz we rengsiz bolup, ikki hidrogin we bir oksigin atumidin tüzülidu.

Su özining ichidiki bashqa madda we ularning puraqlirini saqlap qalalaydu. Eger suning puraq we temi könglimizge yaqmisa ichishtin waz kéchimiz. Normalda, insan we haywanlar tuzluq déngiz süyi we sazliqlardin chiqqan suni ichmeydu. Insanlar, tagh we yer astidin kelgen sap sularni istimal qilidu. Biz tebi'iy yaki méniral su dep, ataydighan suning temi eslide suning ichide tengshelgen ménirallarning temidur. Yeni yuqirida dep ötkinimizdek su temsizdur. Suning renggimu ichdiki maddilar we bulghinishqa oxshash sewepler tüpeyli özgirish yasaydu. Hak téshi suni türk'uaz renggige özgertidu, tömür we buninggha oxshaydighan maddilar suni qizil yaki qehwe renggige özgertidu. Mis bolsa, suni kök rengde, suning ichidiki yusunlar suni yéshil rengde körsitidu.

Su, maddilarni éritidighan xususiyetke ige. Suda ériydighan maddilar términologiye ilmide «hidrofilik maddilar» dep, atilidu. Suda érimeydighan yaki sugha arilashmaydighan yaghqa oxshash maddilar «hidrofobik maddilar» déyilidu.

Normalda su 25 silséye gradus issiqliqta suyuq halette bolidu. Hemmimizning bilginige oxshash su, 0 silséye gradusta tonglaydu. 100 silséye gradusta bolsa qaynaydu. Biraq, suning pargha aylinishtiki issiqliq derijiliri oxshimasliqi mumkin.

Atmusfira bir pirsent pargha aylan'ghan sudin shekillinidu. Pargha aylan'ghan su yene, iqlim shertlirige munasiwetlik halda, dunyaning her qaysi jaylirigha tarqilidu.

Su muz tutqan waqtida, suyuq waqtidikidin yenggil bolidighanliqini bilemsiz?

Barliq suyuqluq maddilarning issiqliq derijiliri töwenligenche hejimlirimu kichiklep baridu. Hejim kichikligenche chongluqida özgirish bolidu we soghuq qisimliri éghirlishidu. Emma suning hejimi bolsa, bashqa barliq suyuqluqlarning del ekische, mu'eyyen issiqliqta yeni töt derije töwenliginiche bolghan ariliqta aziiydu. Uningdin kéyin yuqurlashqa bashlaydu. Su muz tutqanda hejimi suyuq halitige sélishturghanda chong, emma yenggil bolidu. Bu seweptin, muz sugha chökmeydu. Suning bu alahidiliki, soghuq rayonlarda, qish ayliridimu hayatliqning dawamlishishigha imkaniyet yaritip béridu. Déngiz, derya we köllerning üstide muz tutidu. Astida bolsa, mewjudatlar hayatliqini dawamlashturidu.

Suning issiqliq ötküzüsh xususiyti bashqa her qandaq suyuqluqtin töt hesse artuq. Muz we qarning bolsa töwen. Muz soghuqluqni su qatlimigha nahayiti az ötküzidu. Shuning üchün nöldin töwen 50 gradustimu, déngiz üstidiki muz qatlimining qélinliqi 1-2 métirdin ashmaydu. Fok béliqliri, pin'géwin we bashqa qutup haywanliri bu qélinliqtiki muzni téship, sugha chüsheleydu.

:::::::::::::::::::::::::::::::::::

«su hayatliqning asasi» déginimizde, mundaq bir heqiqetni nahayiti addi ipadiligen bolimiz.
Su barliq mewjudatlar üchün nahayiti muhim bolghan tebi'iy menbedur.
Bügün insanlarning éhtiyaji, iqtisadiy tereqqiyat, énérgiye ishlepchiqirish we dölet bixeterliki qatarliq köpligen sahelerde sugha munasiwetlik talash-tartishlar dawamlashmaqta.
Nahayiti tiz sür'ette köpiywatqan dunya nopusi we buning netijiside éshiwatqan sugha bolghan telep bilen birlikte siyasiy, iqtisadiy we muhit mesiliside, ziddiyetler keng-kölemde omumlishishqa qarap yüzlendi.
Su- zamanimizda nahayiti jiddiy mesililer ichidin orun aldi.
*************************