Chong döletlerning yéngi riqabet meydani

Chong döletlerning yéngi riqabet meydani-afriqa heqqide qisqiche analiz


(31-03-2009)türkiye awazi radi'osi xewiri:

Afriqa izchil halda, yawropaliqlarning riqabet meydani bolup keldi. Mustemlike rayonlarni bölüshüsh we bir-birlirige qarshi élip barghan pa'aliyetler, bezide bir-birlirining mustemlike rayonlirini tartiwélish ishlar, ularning otturisida soghuqchilarning peyda bolushigha, hetta toqunushlarning yüz bérishige sewep boldi.

1970-yillargha kelgende afriqa elliri musteqilliqlirige érishken bolsimu, mustemlikichi döletlerge bolghan iqtisadiy jehettiki béqindiliqliri tüpeyli, ular bilen yéqin munasiwet ornitishqa mejbur bolup qalmaqta. Afriqiliqlar, gherblik impiriyalist döletlerning tereqqiy qilishigha we béyishigha hem emgek küchi hemde döletlirining tebi'iy bayliqliri bilen hesse qoshup keldi. Gherb elliri, bayliqlirining asasini shekillendürighan sana'et xam maddiliri we énirgéyining asasliq qismini mustemlikisi astidiki afriqa elliridin ekilip ishlitidu.

Töwende gazi uniwérsitéti iqtisad we igilik bashqurush pakoltiti, xelq'ara munasiwetlerning bölümining bashliqi proféssor doktor heyder chaqmaqning bu témigha munasiwetlik analizini hozurunglargha sunimiz:
*************************

«soghuq urush dewri» axirlashqandin kéyin, 1990-yilidin 2000-yillarghiche bolghan ariliqta yawropaliqlar köprek sowit ittipaqidin ayrilip musteqil bolghan sherqiy yaropa döletliri bilen, ottura asiya, balqan, kapkaz rayonliri we ottura sherqtiki bayliqlarni bölüshüsh we saqliniwatqan mesililer bilen hepiliship keldi.
Amérikiliqlar bir tereptin, bu döletlerde yawropaliq ittipaqdashliri bilen birlikte heriket qilsa, yene bir tereptin eslidinla muhim munasiwetliri dawamliship kéliwatqan afriqa bilen bolghan munasiwetlirige sel qarimidi,
Amérika, afriqa bilen eng köp soda-tijaret munasiwiti ornatqan dölet bolup qaldi.
Amérikiliqlarning afriqida nuqtiliq döletke aylinishi fransiye, en'giliye, bilgiye we ispaniyige oxshash döletlerni bi'aram qilip qoyghanning üstige, goya yarisigha tuz sepkendek afriqida junggo bilen hindistan yéngi reqip süpitide otturigha chiqti.
Yawropaliqlar riqabetlishishtin hemmidin bek qorqidighan junggoni hazirdin bashlap qarilashqa kirishti.
Junggo bilen munasiwetlik deslepki prinsipliri ademge goya chaqchaqtek toyulidu.
Chünki, yawropaliqlar, junggoning afriqa qit'esining néfit qatarliq tebi'iy bayliqlirini shümüridighanliqini dewa qilidu. Esirlerdin boyan ular u yerde néme ish qildi?
Ikkinchi prinsipi afriqidiki démokratlishishning palech halgha chüshüp qalidighanliqi, déktatorluq tüzümlirining janlinidighanliqi we kishilik hoquqning yamanliship kétidighanliqini ilgiri süridu.
Chünki junggo shertsiz kridit we yardem bérish arqiliq démokratik bolmighan tüzümlerge téximu köp hayatliq pursiti yaritip béridighanliqini dewa qilishidu.
Bu toghra, lékin özlirimu esirlerdin béri bu rayonlardiki déktator tüzümlerning sayisida xelqning bayliqini shümürüshti.
Halbuki, démokratik tüzülmidiki döletler xelq we ularning dölitini shümürüshke yol qoymaydu.

Junggo dunyaning eng köp néfit import qilidighan döliti bolghanliqi üchün, ottura asiya, rusiye we ottura sherq néfitige ilawe halda afriqa néfitiningmu xéridari haligha keldi.
Junggoning afriqigha munasiwetlik töt asasiy meqsiti bar:
Birinchisi, imkaniyetning yétishiche néfit satquchi döletlerning qoligha qarap qalmasliq üchün, énirgiye sétiwélish menbelirini köpeytish,
Ikkinchisi sana'ette ishlitilidighan xam maddilargha erzan bahada ige bolush,
Üchünchisi, erzan we süpetsiz mallar üchün bazar tépish,
Tötinchisi bolsa, dunyadiki chong küchlerning biri bolush süpiti bilen afriqini qaniti astigha élish siyasitidin ibaret.
Junggoning bu töt türlük nishani gherbliklerning uyqusini qachurmaqta.

Junggo, besh yil tirishchanliq körsitish netijiside, texminen 60 milyard dollarliq yilliq tijaret hejmi bilen afriqining amérika we fransiyidin kéyinki üchinchi iqtisadiy shirikige aylandi. 1000gha yéqin junggo shirkiti we 150 ming junggoluq ishchi afriqigha orunlashti.
Gherblikler, junggoning sudan, zimbabuwi, an'gola we néjiriyige oxshash afriqa qit'esidiki ichki urushlar meydan'gha kelgen we diktator tüzümler bilen idare qiliniwatqan eller bilen hemkarliq ornitishini bir xeterlik ehwal süpitide, özlirining qayghulirining chiqish nuqtisigha aylanduruwaldi.
Junggo, afriqa istiratégiyisini «barawerlik, siyasiy sahede öz-ara ishench we iqtisadiy sahede öz-ara payda yetküzüsh» dep izahlap kelmekte.
***************************

Afriqa rehberliri junggoning gherb ellirige qarita nahayiti yaxshi bir reqip bolghanliqini we bu riqabettin afriqining payda alidighanliqini, gherbliklerning bolsa ötmüshtiki mustemlikisi yetmigendek, bügün'ge kelgende «yersharilishish» nami astida gherbleshtürüsh herikitini dawamlashturush arqiliq hem iqtisadiy, hem medeniy mustemlikisini dawamlashturuwatqanliqini otturigha qoyushmaqta.
Lékin shunimu qubul qilish kérekki, gherbliklerning junggo-afriqa hemkarliqigha qarita démokratiye, kishilik hoquq, chiriklik, yoqsulluq, yoqumluq késellikler, ichki urushlar we kirim teqsimatidiki tengpungsizliq dégen'ge oxshash mesililerdiki endishiliri orunluq.
Chünki héchkim junggoning afriqidiki bu mesililerge köngül bölidighanliqini otturigha qoyalmaydu.

Soghuq urushtin kéyin yultuzi parlighan we xelq'aradiki muhim siyasiy we iqtisadiy bir amil ornigha kélip qalghan hindistanmu afriqigha yéqindin köngül bölüshke bashlidi. Afriqa bilen yilliq tijaret hejmi 30 milyard dollargha yétidighan hindistan, junggo we gherbliklerning muhim bir reqibige aylinip qalmaqta.

Soghuq urushtin kéyin nahayiti köp dölet afriqigha köngül bölüshke bashlidi.
Bularning ichide muhim qedemlerni basqan döletlerdin braziliye we türkiye asasiy orunni igellimekte.
Tereqqiy qilghan döletlerning afriqigha köngül bölüshige heyran qalmasliq lazim.
Lékin yoqsul afriqa xelqining heqqi bolghan tebi'iy turmush éhtiyajliri yuqiridiki tereqqiy qilghan döletlerning rahet-paraghiti üchün tartiwélinmasliqi we insaniyetning izzet-étibarigha yarashmaydighan tüzümlerning astida yashawirishlirige sewep bolup qalmasliqi lazim.
Yawropa we amérikining mustemlikichilik pa'aliyetlirige ilawe halda qedimqi qit'e afriqida asiya mustemlikisi orun almasliqi lazim.

Yuqirida gazi uniwérsitéti iqtisad we igilik bashqurush pakoltiti, xelq'ara munasiwetlerning bölümining bashliqi proféssor doktor heyder chaqmaqning «afriqa berikiti» témisi astidiki analizini hozurunglargha sunduq.
*****************************