NATOning qurulushi

NATOning qurulushi we arqa körünüshi


(04-04-2009)Türkiye awazi radi'osi:

shimaliy atlantik ehdi teshkilati(North Atlantic Traty Organization)-NATO, 1949-yili 4-aprilda qurulghan. Qurulush bayannamiside, teshkilatning asasiy meqsiti; «shimaliy atlantik rayonida muqimliq we parawanliqni kapaletke ige qilish bilen bir waqitta, yene eza döletlerning erkinliki, ortaq mirasi we medeniyetliri qoghdilidu» dep belgilen'gen.

Téximu éniq bayan qilishqa toghra kelse, NATOning qurulush meqsiti, ikkinchi dunya urushidin kéyinki soghuq urush mezgilide, sabiq sowét ittipaqining yawropada tesirini zoraytish yolidiki tirishchanliqlirigha qarshi turush idi. Teshkilatning en'giliye, fransiye, bilgiye, gollandiye, lyuksimborg, amérika, kanada, italiye, islandiye, daniye, norwigiye we portigaliye qatarliq 12 qurghuchi ezasi bar idi... Kéyinki yillarda türkiye, yunanistan (gritsiye), gérmaniye we ispaniye bu teshkilatqa kirdi...

Xelq'araliq herbiy we siyasiy bir teshkilat bolghan NATOning mewjut bolup turush sewebi, soghuq urush mezgilining axirlishishi bilen talash-tartish qilinishqa bashlidi. Lékin talash-tartishlar dawamlishiwatqan bir peytte, NATO yéngi ezalarning qatnishishi bilen kéngiyishke bashlidi... Sabiq warshawa shertnamisige eza döletlerdin chék jumhuriyiti, win'giriye we polsha qatarliq döletler 1999-yili shimaliy atlantik ehdi teshkilati (NATO)gha eza boldi. Buningdin kéyinki özgirish bolsa 2004-yili mart éyida meydan'gha keldi. Bu qétim sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliridin éstoniye, litwaniye we létonye bilen slowéniye, slowakiye, bulgharistan (bulghariye) we roméniye qatarliq eller NATOgha eza bolup kirdi.

Yuqirida, soghuq urush dewrining axirlishishi bilen birlikte shimaliy atlantik ehdi teshkilati(NATO)ning mewjut bolup turushi toghrisida talash-tartishlarning meydan'gha kelgenlikini tilgha élip ötken öttuq...

1990-yili londonda chaqirilghan aliy derijilikler yighinida bashlan'ghan bu talash-tartishlar, 1991-yili 11-ayda romada chaqirilghan aliy derijilikler yighinida közge körinerlik derijide otturigha chiqti we bu yighinning axirida shimaliy atlantik ehdi teshkilati(NATO) üchün yéngi bir qurulma, wezipe sahesi we mes'uliyetler békitip chiqildi... Yighinning axirida, buningdin kéyin yawropagha qarita keng kölemlik hujum tehdidining yoqluqi otturigha qoyulghan bolsimu, yenila yadro qoralliri, muqimsizliq we turaqsizliqlargha yéngi bir tehdit süpitide qariliwatqanliqi tekitlendi. Shimaliy atlantik ehdi teshkilati(NATO)ning nöwettiki yéngi yönilishi yawropada xatirjem weziyet yaritish, muqimliq we istiratégiye tengpungluqini qolgha keltürüsh, tinchliqni muhapizet qilish we krizislerni idare qilish... Qatarliqlardin ibaret idi.

1994-yili chaqirilghan bryussél aliy derijilik rehberler yighinida tinchliq üchün hemkarliq ornitish layihisi qobul qilindi... Bu layihining nishani, bir tereptin sotsiyalizim lagérigha tewe döletlerning démokratiklishishini qollap quwetlesh bolsa, yene bir tereptin mezkur teshkilatning sherqqe qarap kéngiyishini kapaletke ige qilish idi. Sotsiyalizim lagérigha tewe döletlerning teshkilatqa ezaliqi mezkur layihe da'iriside élip bérildi. Teshkilat, 1995-yilning axirida, birleshken döletler teshkilati teripidin bérilgen hoquqqa tayinip turup, tarixida tunji qétim, köp döletlik bir küch teshkillep chiqti. Köp döletlik herbiy qismning wezipisi, bosna hersektiki tinchliq kélishimnamisining herbiy sahege munasiwtlik maddilirini ijra qilishtin ibaret idi.

1999-yili kosowada turushluq sirp herbiy qisimlirini kosowadin mejburi chékindürüsh üchün, NATO on bir hepte uda yugoslawiyini hawadin bombardiman qildi. Bu qétimqi hawadin bombardiman qilish, natoning tarixida tunji qétim élip barghan keng da'irlik herbiy heriket bolup hésablinidu.
NATO, 1999-yili u dewrining shert-shara'itige asasen özning qurulush meqsiti we nishanini qaytidin közdin kechürüp, siyasi muqimsizliq, teshkillik halda élip bérilghan jinayetler, keng da'irlik qirghuchi qorallarning tarqilishi, yadro qorallar qatarliqlar eyni dewirning asasliq tehditliri, dep békitip chiqqan we tunji qétim térrorizm we «hayatliq menbelirining üzülüp qélishi»nimu tehdit qatarigha kirgüzgen...

Yawropa-atlantik bixeterlikining kapaletke ige qilinishi, mudapi'e jehettin hemkarliq ornitish, krizisqa qarshi taqabil turush komitéti, hemkarlishish, ittipaqlishish, di'alog, kéngiyish, herbiy telim- terbiyining kücheytilishi, qoral- yaraqlarning kontrol qilinishi we qoralsizlandurush qatarliq mesililer natoning asasliq wezipiliri qatarigha kirgüzüldi. 11-sintebir weqesi natogha nisbeten tarixiy burulush nuqtisi bolup hésablinidu. Eyni dewirning nöwetchi bash katibi, natoning qurulushida türtkilik rol oynighan washin'giton ehdinamisining 5-maddisni derhal ijra qilishni bashliwetken. Chünki, amérika qoshma shtatlirigha qilin'ghan hujum, NATOgha qilin'ghan hujum bolup hésablinatti.

NATO, 2003-yili tunji bolup, yawropaning sirtida herbiy heriket élip bardi. NATO, afghanistanning paytexti kabul we etirapidiki rayonlarda, birleshken döletler teshkilatning qarari bilen teshkillen'gen tinchliqini saqlash qisimlirining, istratégiyilik qomandanliqini üstige aldi... Iraq ishghal qilinishtin ilgiriki we kéynki mezgillerde peyda bolghan talash tartishlar, natoning tarixida jiddiy krizsining peyda bolushini keltürüp chiqardi, chünki eza döletlerning köpinchisi ishghaliyetchi qisimlar qataridin orun alghan bolsimu, lékin NATO bir gewde süpitide ishghaliyetchi qisimlar qataridin orun almidi. Natogha eza döletler, hazirimu natoning qurulush meqsiti we mewjutluqi heqqide talash- tartish élip barmaqta.
*************************************