Ereb ittipaqi yighini

Ereb elliri ittipaqi aliy derijilik rehberler yighini


(04-04-2009)Türkiye awazi radi'osi xewiri:

Ereb elliri ittipaqi aliy derijilik rehberler yighini 2009-yili 30-martta qatarning paytexti dewhede chaqirildi.
Bu qétimqi yighinining küntertiipide her waqitikige oxshashla ereb-isra'iliye sürkilishi bilen sudan dölet re'isi ömer el beshirning darfor weqeliri tüpeyli, «urush jinayetchisi» we «insaniiyetke qarshi jinayet ishlesh» qatarliq jinayetlerdin xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisidin teripidin chiqirilghan qolgha élish qararnamisi qatarliq témlar orun aldi.

Emdi döletlik ghazi unwérsititi xelq'ara munasiwetler bölümining bashliqi proféssor doktur heyder chaqmaqning témigha munasiwetlik analizini huzurunglargha sunimiz.

Ereblerning hemmisi dégüdek xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining ömer el beshir heqqide chiqarghan qolgha élish qararini himaye qilmaydighanliqini jakarlidi. Hetta, xelq'ara jinayi ishlar sot mehkisidin mezkur qararni emeldin qaldurushni telep qildi. Ereb döletlerning bu ishta gherb döletlerning naraziliqighimu pisent qilmastin tewekkülchiliq qilishining sewebi, ereb xelqining qattiq naraziliq bildürüshi we ghezep nepritige qélishidin endishe qilghanliqidin idi. Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkisining qararlirini ijra qilghuchi qanun xadimliri yoq, biraq xelq'ara kishilik heq-hoquq kélishimnamisige eza döletlerning, öz dölitide panahlinip turiwatqan jinayetchilerni sotqa tapshurup bérish mejburiyiti bar. El beshir özini bilip dölitining sirtigha chiqimighuche yaki küchlük döletler teripidin xelq'araliq bir ijra'at élip bérilmighuche, xelq'araliq sotqa tartilishi tesrek. Ereb döletliri kütülmigen bir ish yaki jiddi bir ish bolmighiche adaqqiche el beshirni himaye qilishini dawamlashturidu. Uning üstige, 22 ereb dölitidin teshkil tapqan ereb elliri ittipaqigha eza döletlerdin yalghuz i'ordaniye, qatarliq döletlerla xelq'ara kishilik heq-hoquqliri kélishimnamsini imzalighan. El beshir bu üch döletning zéminigha dessep qalghan teqdirde, bu döletlerning rehberlirini qiyin ehwalgha chüshürüp qoyushi türghanla gep. Chünki, xelq'ara mejburiyetlerni shertsiz orundishi kérek. Bashqa ereb döletlerning buninggha oxshash qanuni mejburiyetliri yoq. Biraq siyasii we exlaqi nuqtidin qéiynchiliqqa duch kélishi mumkin.

Ereb elliri ittipaqining resimiy küntertipide yillardin béri orun élip kéliwatqan isra'iliye bilen bolghan soghuq munasiwetliri bu qétim yene bir qétim küntertipke keldi. Küntertiptin orun élishqa türtke bolghan mundaq ikki seweb bar, biri yéngi wezipige olturghan we tinchliq ümidi bolghan amérika qoshma shtatliri prérzidénti barak obama, yene biri bolsa féwralda omumiy saylam élip barghan isra'iliyining yéngi hökümiti. Nöwette ereblerning aldida ikki tallash yoli bar bolup, biri yaxshi yeni obama, yene biri obamaning del eksi bolghan radikal milletchi bényamin nétenyahu. Hazirghiche isra'iliyide élip bérilghan omumiy saylamda héchqandaq bir partiye yalghuz özila hakimiyet béshgha kélip baqmidi. Birleshme hökümet qurup chiqish talash tartishliri isra'iliyining ereblerge qarshi kelgüside qandaq pozitsiye tutidighanliqining yip uchilirini hazirdin bashlap bérip kélwatidu. Mesilen, qadima partiyisi birleshme hökümet qurushqa munasiwetlik muzakirilerde bash ministir namzati radikal milletchi nétenyahuning ikki dölet arqiliq idare qilishqa maqul désingiz siz bilen birleshme hökümet qurushqa teyyarmen dégen teklipini ret qilip. Özige oxshash radikal partiyiler bilen birliship, birleshme hökümet qurup chiqti. Tinchliqni yaqlighuchi ereb döletlirining bu qétim ishi téximu testek qilidu.
Nöwettki se'udi erebistan padishahi abdullah, diplomatiye minsitiri we text warisi mezgilide, özi teyyarlap chiqqan we gherb döletlerning qollishigha érishken bir «tinchliq pilani» teyyarlighan idi. 2005-yili padishahliq textike chiqqandin kéyin, mezkur pilanni emelge ashurush üchün xélila tirishchanliq körsetti.
Abdullahning pilanining asasliq mezmuni mundaq idi: «isra'iliye 1967-yili yüz bergen urushtin iligiriki zéminlargha chékin'gen teqdirde, ereb we islam dunyasi isra'iliye dölitini étirap qilidu, bu royapqa chiqqanda isra'iliyining dölet bixeterliki emelge ashidu».
Mezkur pilanni misir we i'ordaniye qatarliq gherbke mayil döletler qollap kéliwatidu, biraq liwiye we yemen qatarliq radikal ereb döletliri buninggha qarshi chiqip kéliwatidu. Isra'iliyining yéngi hökümiti tinchliqni yaqlighuchi ereb döletliri bilen «tinchliqning ümidi» dep qarilip kéliwatqan amérika qoshma shtatlirining yéngi prézidénti barak obamani qéyin ehwalgha chüshürüp qoyushi mumkin. Qatarni iran tereptari, dep qarap bu qétimqi yighin'gha qatnashmighan misir bilen bu qétmqi yighinda se'udi erebistan padishahi abdullahni, «gherbning mehsulati we gherbning chomaqchisi» dep haqaretlep yighinni tashlap chiqip ketken qazzafining pozitisiyi, ereblerning meshhur bolghan mundaq bir sözini esletti, « erebler peqet birla ishta kélisheleydu, u bolsimu kéleshmeslik üchün».
Qarighanda, 1945-yili 22-martta qurulghan ereb elliri ittipaqi tinchliqni emelge ashurush üchün kelgüside bu qétimqigha oxshash nurghunlighan aliy derijilik rehbeler yighini chaqiridighandek turidu.
****************************************