Din we yashliq(2)

Hayatning menisi


(07-04-2009)Türkiye awazi radi'osi:

Essalamu eleykum qimmetlik qérindashlar!
Insanni bashqa mexluqlardin ayrip turidighan eng mohim amil eqil we hör irade sahibi bolghanliqidur. Ka'inattiki pütün mewjudatlar ichide peqet insanla öz mewjutliqini tonuydu. Bu ehwal tebé'iy halda insanni ölüm heqqide tepekkür qilishqa undeydu. Chünki öz mewjutliqini bilidighan insan haman bir küni ölidighanliqinimu chüshünüp yételeydu. Del mushu wejidin hayatning menisige da'ir so'allar isan'gha nisbeten intayin zor ehmiyetke ige. Shunisi iniqki, hayatning menisi heqqide toxtalghinimizda xalisaqmu yaki xalimisaqmu haman din heqqide toxtulushqa toghra kélidu. Chünki din asasy jehettin insan hayatigha mene bérishni özige asas qilidu.

Hem dinlarning tarixiy tetqiqati, hem insanshunasliq tetqiqati bizge insanlar topliship yashighan herqandaq yerde choqum dinningmu teng mewjut bolup kelgenlikini körsitip bermekte.
Dinni hazirqidek jem'iyetleshken haliti bilen emes, belki jem'iyetleshmigen tebi'iy haliti bilen oylunup köridighan bolsaq, insan mewjut bolghan herqandaq yerde meyli qandaqla bolmisun melum bir shekilde bir dinningmu mewjut bolup kelginini, shundaqla dinning özidiki tüp asas bolghan bir ilahliq étiqadningmu ezeldin mewjutliqini körüp yétimiz.

«qur'an kerim» butperes ereblerningmu asman-zéminni yaratqan bir ilahning mewjutliqigha ishinidighaliqini, biraq «chong ilahqa yéqinlashturidu» depla butlargha chuqunidighanliqini éytip béridu.
Dinlarning tarixi heqqide élip bérilghan tetqiqatlarmu «qur'an kerim»ning bu sözlirining toghriliqini ispatlap bermekte.
Shunisi ayanki, bir ilahliq étiqadining mewjutliqi hetta butpereslik eng ewjige chiqqan yerlerdimu meyli yépiq yaki ochoq melum bir shekilde özini hés qildürüp turidu.

Eger hazirqi dewrdimu butpüreslikning we köp ilahliq étiqadining ötmüshtiki izliri tekshürülidighan bolsa, dinning esli menbesi heqqide tedriji tereqqiyattin söz qilish xélila teske toxtaydu.
Biraq kishining étiqad dunyasigha qaraydighan bolsaq, tedriji tereqqiyattinmu bek, bir yüksilishtin we bir burulushtin söz qilish bir az imkanliqtek körinidu.

Eslide her bir insan özining iddiyiwiy hezimchanliqigha, bilim da'irisige we yashawatqan ijtima'iy muhitigha köre bir diniy chüshenchini hasil qilidu. Bu diniy chüshenche kishining özigila xas we kishining yétilish derijisi bilen oxshash tanasipliq bolup, wehiy insanlardiki bu xil xam diniy chüshenchini tüp asasqa ige qilip béridu. Shunga dinning esli toghruluq qandaqtur iptida'iyliqtin tereqqiyatqa yüzlinishtek tedriji tereqqiyattin söz qilish esla mümkin emes. Chünki qur'an kerim pütün peyghember élip kelgen dinlarning ezeldinla tewhidni, yeni bir ilahliq étiqadni asas qilghanliqini éytip béridu.

Köp ilahliq étiqadi bolsa, tewhid eqidisining yeni, bir ilahliq itiqadning kömülüp qélishi tupeyli insanning eng yaxshi körgenlirini yaki eng köp qorqqanlirini butlashturishi bilen meydan'gha kelgen. Eger qur'anni estayidil oquydighan bolsaq, insanning eqil arqiliq bir alahliq étiqadqa yétip baralishi toghruluq insan'gha ishench bériwatqanliqini, ilahning mewjutliqidinmu bekrek birlik mesilisi terepke insanlarning diqqitini tartiwatqanliqini körimiz. Tarixtin biri kelgen peyghemberlerning hemmisi aldi bilen insanlarni birla yaratquchining mewjutliqigha ishinishke, yeni tewhid eqidisige chaqirghan. Chünki étiqad dunyasi roshen bolmighan we tewhid eqidisge yétip kilelmigen kishiler aldigha uchrighan hemmila nersini asanla butqa aylandüriwalidu. Birinchi bolup, yaxshi körgenlirini yaki qorqqanlirini, andin mal mülük shan shöhret, arzu isteklirini but qiliwalidu. Yeni shulargha chuqunidighan boliwalidu. Buxil her bir butlashturush herkiti insanning öz erkinlikini qedemmu qedem yoq qilghanliqidin bashqa nerse emes.

Din bilen erkinlik otturisida intayin yéqin munasiwet bar.
Chünki insan yaritilishidin tartipla éshen'güchi mexluq supitide yaritilghan bolup, insanning ishen'güchi bolush xaraktiri özining mewjutliqini bilishtin bashlan'ghan bir ang bolup hésaplinidu. Yeni, «men yaritilghan bir janliq, méning öz özemni yaratmighinimgha asaslanighanda choqumki bir yaratquchum bar» dégen chüshenchining tereqqiyatidin bashlan'ghan jeryandur. Bu bir nuqtidin insanning özi heqqide izdinishi we özining heqqitige yétishi bolsa, yene bir nuqtidin, ilah heqqide izdinishi, dep atisimu bolidighan bir jeryan bolup hésaplinidu. Mesilige mana bu nuqtidin nezer salghanda, dinning asasini teshkil qilghan tewhid eqidisining insaniyetning iptidasidin tartipla mewjut ikenlikini chüshünüp yétish we tehlil qilish asan'gha toxtaydu. Chünki insan eqilliq mexluq bolup, bu eqil insanni biwaste ilahqa élip baridu. Bashqiche qilip éytqanda, insan eqlini toghra ishlitidighanla bolsa, ilahning mewjutliqidin ibaret heqiqetke asanla yétip baralaydu. Eslide ilahning mewjutliqigha ishinishning özila bir xil erkinliktur.

Yene bir tereptin jem'iyetleshken dinlerge qaraydighan bolsaq, jem'iyetlishishning biwaste xelqlerning tereqqi qilish derijisige köre shekillen'genlikini uchritimiz. Buni islamning özidinmu köriwilishqa bolidu. Peyghember eleyhissalam yashighan dewrdiki diniy qarash bilen kéyinki dewrlerde otturigha chiqqan diniy qarash bir birige oxshimaydu. Chünki dinlar özige egishidighan yaki özige ige chiqiwatqan xelqlerning tereqqi qilish sewéyisige köre jem'iyetlishish imkanlirigha ige bolidu.

Din insanning özini, ka'inatni we ka'inatta bolup ötiwatqanlarni chüshünüp yétishige we analiz qilishigha biwaste chungqur tesir körsitidu. Insan'gha mu'eyyen bir dunya qarash ata qilidu,
Bu nuqtini din bilen mediniyetning munasiwitige nezer salghinimizda asanla köriwalalaymiz.

Din- mediniyetning shekillinishide birinchi derijilik rol oynaydighan asasliq amil.
Belki «qur'an kerim»diki adem eleyhissalamgha pütün shey'ilerning isimlirining ügitilgenlikini din bilen mediniyetning munaswitige échilghan bir derize depmu izahlashqa toghra kélidu.
Din öz qurulmisi we fonkisiyisi jehettin insanni, insanning yüksek mediniyitini chüshünüp yétishte bir achquchluq rolgha ige qilidu.

Din heqqide toghra melumatqa ige kishiler bashqa insanlarni we mediyetlerni nahayiti asan analiz qilalaydu. Chünki din insanlarni insan bolushning ortaq menpe'etige sazawer qilidu. Pütün alaqe munasiwetlerning négizini ügitidu. Qisqartip éytqanda insanlarning din'gha tutqan pozitsiyisi meyli qandaq bolishidin qet'iy nezer, din insan hayatigha intayin chungqur tesir körsitidu. Kishining dindar bolishi yaki bolmasliqi mezkur tesirning derijisini belgilep béridu. Din mediniyetning shekillinishide intayin mohim rol oynighanliqi üchün mezkur mediniyet ichide yétishken herbir insan meyli selibi yaki ijabiy shekilde bolmisun choqum dinning tesirige uchrimay qalmaydu.

Méningche, bu jehettiki bilim boshluqining kélip chiqishigha, din heqqide bilimlik bolush bilen dindar bolushning bir birige arilashturwétilgenliki mohim sewep bolup qalghan. Shuni unutmasliq kérekki, dindarliq kishining özige xas tallashtur. Din heqqide toghra bilimge ige bolush bolsa, bilim igisi bolushning alemshumul teqezzalirining birsidur. Chünki din heqqide anche köp bilim igellimey turupmu dindar bolghili bolidu. Emma din heqqide toghra melumati bolmighan kishining bilim igisi hésaplinish yaki hésaplanmasliqi choqum munazire qilishqa tigishlik mohim mesile. Shunimu este tutush kérekki, din heqqide toghra melumatqa ige insanlar hem özini hem bashqilarni yaxshi chüshineleydu.

Hörmetlik qérindashlar! pütün ishlarning könglimizdikidek bolishini allahdin tilep, kéler hepte yene körüshkiche aman bolghaysiler. Xeyr xosh!
******************************************